<?xml version="1.0" encoding="utf-8"?>
<document>
<s id="1">Айылҕаны көмүскүүргэ биирдиилээн государстволар кыахтара кыра.</s>
<s id="2">Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн Айылҕа сүрүн тутулугуттан тирэх ылар.</s>
<s id="3">Оо, тугун дьиктитэй?</s>
<s id="4">Иччи урут олорбут, сылдьыбыт сириттэн ханна да ыраах баран хаалбат, чугаһынан көрө-истэ сылдьар.</s>
<s id="5">Олороллор.</s>
<s id="6">Кэнники кэмҥэ улуу уус диэн тыллар холбоhон кылгаабыттара улуус диэн тыл буолан билигин туттулла сылдьар уонна саха дьоно уустар¬тан төрүттээхтэрин кэрэhилээн көрдөрөр.</s>
<s id="7">Киһи өйө-санаата өссө сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар кыахтаммытын, сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээбитин кэнниттэн үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээн тарҕаммыт.</s>
<s id="8">Киһи баар диэн килбигийбэт, Дьон баар диэн толлубат, Саха баар диэн сааппат.</s>
<s id="9">Өстөөх ыла сатыыр Ахсаабакка атаакалаан.</s>
<s id="10">Нууччалыы жаргон туруору тылбааһа: кμ3х мо±ой, μрμ2 3лμμ (наркоманияттан 3лμμ), иннэ±э олоруу (наркоман буолуу) (А).</s>
<s id="11">24-е издание, исправленное. – М.: «ОНИКС XXI век», «Мир и образование», 1982.</s>
<s id="12">Атаах оҕо ураты майгынынан ханнык баҕарар балаһыанньаҕа аһара бара, аһара тутта сылдьар уонна "Мин эрэ", "Миэхэ эрэ" диэн өйдөбүлэ уруттаан иһэрэ улаатар.</s>
<s id="13">Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьаһанар-са-бардыыр сирдээх тэриниитин сокуон бы-һыытынан бэйэтэ быһаарар.</s>
<s id="14">Ону дэлэҕэ даҕаны букатын өс хоһооно оҥоруохтара суоҕа дуо?</s>
<s id="15">Маннык кэм тирээн кэллэҕинэ сахалар: "Көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол",- диэн сүбэлииллэр.</s>
<s id="16">Улаханнык тиритэ-тиритэ тымныы ууну иһии киһи доруобуйатын эмиэ мөлтөтөрүн билэн төрөппүттэр оҕолоругар хайаан да тутуһуннара үөрэтэллэрэ ордук буолуо этэ.</s>
<s id="17">Арыы – арыыланан туспа барыы, хаалан халыы, быстыыны-ойдууну биллэрэр.</s>
<s id="18">Ол саҥа "Харыстас" таҥара айылҕаны ордук харыстыыр аналлаах.</s>
<s id="19">Бэйэтэ кыаҕа-күүһэ тиийбэт киһи саҥа, кыра дьиэни туттуута, оҥостуута – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ.</s>
<s id="20">Алтан Айыытын ыҥыран ыйытыы кэнниттэн айанньыттар автобус абаарыйатыгар түбэһиилэрэ быһаччы сибээстээх буолуон сөп.</s>
<s id="21">Быгылах быыһын аайы Бырылас былдьырыыт, Бадараан саҕатын аайы Барылас бараах буолла.</s>
<s id="22">Айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥанан солбуллан биэрэрин сахалар бары билэн олохторугар туһаналлар, уларыйыы кэллэҕинэ соһуйбаттар.</s>
<s id="23">Эр дьон бары биир сэниэлээх буолбатахтар.</s>
<s id="24">Онтон кэлин ким эрэ тиһэх айымньытын, талаан, дьоҕур бүтэр тиһэх күөрэйиитин «кубатын хоһооно» (тойуга) диэн калька оҥорон этэр буолбуттар.</s>
<s id="25">Үһүс кут - салгын кут.</s>
<s id="26">Миигин, туох буруйдаах киһини, үөҕэр?</s>
<s id="27">Бу көстүүлэр саха советскай литературатын төрүттээччи, революционер, ленинец П.</s>
<s id="28">Хас да киһини өлөрүү маньяк буолууга тириэрдэр.</s>
<s id="29">Марина төһө да ыарахан олоҕу олордор, бу билигин, Митээ иннигэр, сүүрбэ сыпь төрүт мэлдьэспит курдук сытар.</s>
<s id="30">ХОРУОП.</s>
<s id="31">Уһуннук үлэлээн, барыны бары оҥоро, тута үөрэммит киһини «Yлэлии үөрүйэх» диэн этэллэр.</s>
<s id="32">Аппа айаҕар хаптаһын сарай баар этэ.</s>
<s id="33">Талаан бэриллиитэ эмиэ итинник суоллаах.</s>
<s id="34">Ити былырыыҥҥы 2005 сыллаахтан икки тыһыынча кэриҥэ киһинэн элбэх.</s>
<s id="35">Уйбаан аһын саҕатыттан бычык-бычык көлөһүн ыгыллан таҕыста.</s>
<s id="36">Куһаҕан санаа, мунньуллубут санаа харах уутун кытта тахсан өй-санаа ыраастанар, дьэгдьйэр.</s>
<s id="37">Кини оҕотун чахчы бэйэтэ хайдах үөрэтиллибитин курдук үөрэтиэн сөп кыахтаах, билиилээх-көрүүлээх буолар.</s>
<s id="38">Климат араас курдааҥыннарыгар...</s>
<s id="39">Күүстээх үлэ кэнниттэн эт-сиин сөптөөх сынньаныыга наадыйарын ити этии быһаарар.</s>
<s id="40">Ол иһин айылҕаны харыстыыр санаалаахтар куруук тутта сылдьыахтара этэ.</s>
<s id="41">Tetir annjallar.</s>
<s id="42">Ol twuhen oloron Tygyn Baaj Kwodogoj Oghonnjordooq saastaryn-wujelerin toqoru, ehe-ebe saghattan yla biir ytyktyyr aal tiit wutuote turaryn oqtottoron, ytygar qoruuda ongottoror.</s>
<s id="43">Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуол¬кайданан көстөр.</s>
<s id="44">Түһээн кэһии ылар - үлэ-хамнас табыллыытыгар, барыс киириитигэр тиэрдэр.</s>
<s id="45">Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах.</s>
<s id="46">КҮН КУО: Дьээ,буо,дьээ,дуу.</s>
<s id="47">Кинилэр иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр араас суол күүстээх дьаат бөҕөнү оҥостон, элбэҕи бэлэмнэммиттэрэ.</s>
<s id="48">Аҥардастыы бобуу, хаайыы, былдьааһын, суох оҥоруу кымньыы дьайыыта буоларынан, манньа дьайыытын булан эмиэ олоххо киллэрии ирдэнэр.</s>
<s id="49">Kiniler tworuoqtere Boroghon, Menge uluustarynan oloro syldjybyttara dien buolar ete.</s>
<s id="50">Сүүрүк оҕустаах Улуу Хоро оҕонньор сахалар биир төрүттэринэн ааҕыллар.</s>
<s id="51">Бу дьон арыгы суох буоларыгар кырдьык, ис сүрэхтэриттэн баҕараллар.</s>
<s id="52">Бэйэмсэх буолуу «Мин эрэ туспар» диэн өйдөбүлэ оҕо иитиитигэр олус улахан токуруйууну таһаарар.</s>
<s id="53">ВЯОНУ чилиэнинэн буолбута.</s>
<s id="54">Ырыаһыт талаан элбэхтэргэ бэриллибэт.</s>
<s id="55">Оҕону маннык үөрэтэр наадаҕа дьон туох куһаҕаны, сыыһаны оҥороллоро барыта биллэр буолара туһалаах буолуо этэ.</s>
<s id="56">Онон сахалар оҕо өйө-санаата, ийэ кута 5 сааһыгар диэри үөскүүр уонна бу кута киһи үйэтин тухары дьайа сылдьар диэн этиилэрэ аныгы науканан дакаастанан эрэрин биллэрэр.</s>
<s id="57">(65 — 293) Күөрэгэй тойуга — «көмүстээх», Кавказ хайаларын төбөтө — «көмүстээх» (32—84, 151).</s>
<s id="58">Ону ааһан, кинини бүтүн улуус даҕаны ытык кырдьаҕаһа диэххэ сөп.</s>
<s id="59">Төрөөбүт Ийэ дойдута Сылаас тыынынан илгийэн, Сүрэх-быар манньыйыах Ахтылҕана билиннэ.</s>
<s id="60">Ной ковчег баар буола сылдьыбыт Кавказ хайаларыгар дьон тыылары соһо сылдьар уруһуйдара бааллара биллэллэр.</s>
<s id="61">Ол курдук ийэ кут өйүн-санаатын оҕо ийэтин үтүктэн, кинини көрөн үөрэтэн мунньунар.</s>
<s id="62">Арай Дьыбаан орону дьылҕалаан Быһаҕаһын былдьыыр, Онно олорон баран турбат, Ааҥнаан баран арахпат.</s>
<s id="63">Уһун кэмҥэ коммунизм итэҕэлэ атын өй-санаа үөрэхтэрин хам баттаан айыыны, таҥараны букатын итэҕэйбэт, аанньа ахтыбат кэмнэр кэлэн аастылар.</s>
<s id="64">Итинник быһаарыыга олоҕуран саха омук төрүт тыллара ханнык дорҕооннортон үөскээбиттэрин чуолкайдыырбыт наада.</s>
<s id="65">Kиһи этэ-сиинэ айылҕаттан олус уустук оҥоһуулаах, бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктардаах организм буолар.</s>
<s id="66">Aghalbyt ahyn barytyn ijete aattaan ahatar.</s>
<s id="67">«Оттон хайтах дьон дьахтары сытаан таптыыллар, бэйэлэрин даҕаны таптаталлар?</s>
<s id="68">СИТИһИИ Түһээн туох эмэ үлэҕэ ситиһиини, кыайыыны оҥордоххуна, ол ситиһиигэр сөп түбэһэр ситиһиини илэтигэр оҥоруоҕуҥ.</s>
<s id="69">Москва княжествота үөскээһинэ уонна күүһүрүүтэ монголлар "Көмүс ордууларыттан" тутулуктаах.</s>
<s id="70">1930 сыл саас колхозтааһын саҕаланар.</s>
<s id="71">1939 сыллаахха Сэһэн Боло уонна И.Д.Новгородов Болугур Айыытын иинин хаһан араас киэргэллэрин, симэхтэрин, таҥастарын музейга туттарбыттар.</s>
<s id="72">Норуоттары баһылыыр тоталитарнай режимнэр хайа эрэ бэйэлэрин киһилэрин кутун олус улаатыннараннар, үрдэтэннэр улахан, дьон бары итэҕэйэр таҥараларыгар кубулуталлар.</s>
<s id="73">Кыайан иһиллибэтэллэр даҕаны бу дорҕооннор дьайыыларыттан киһиэхэ туохтан эрэ олус кутталлаахтан, ынырыктан куотуу өйө-санаата киирэрин быһаарбыттара ыраатта.</s>
<s id="74">Сол диэн тыл бу, ол диэн өйдөбүлгэ билигин да туттуллар.</s>
<s id="75">Ахталба туой боломуочунай, холкуос олоҕун тэрийэр ааттаах.</s>
<s id="76">Киһиргэс буолууттан аһара туттуу, бэйэ кыаҕын сыыһа суоттааһынтан алҕас туттуу.</s>
<s id="77">Киһи күүһэ, ыйааһына элбэҕиттэн аһара хамсаннаҕына, тутуннаҕына тугу барытын алдьатыан, буорту оҥоруон сөп.</s>
<s id="78">Уол сыыспатах этэ, бу сырыыга ойуун буулдьа курдук түһэр.</s>
<s id="79">Manyaqa ubaja oloq kyrdjan qaalbyt kihi swuuren bahylghattaan tiijen baran suol tworduger turan kebiher.</s>
<s id="80">Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбат буолаллара ирдэниллэр.</s>
<s id="81">Ол иһин саҥа ырыаны айыы дэммэккэ тупсаран биэрии диэххэ сөп этэ.</s>
<s id="82">Маннык улахан абсолютнай тымныыга биологическэй эттик олус уһун кэмҥэ харайыллар кыахтааҕа арыллыбыта ыраатта.</s>
<s id="83">Кини кэллэ да эмээхсин тахсан сүтэн хаалар.</s>
<s id="84">"Тыын" диэн киһи сүрүн тутулуга.</s>
<s id="85">Онон Ырай диэн сымыйа, өйтөн булуллубут, дьадаҥы, өлөн эрэр дьону албынныырга аналланар дойду ааттанар.</s>
<s id="86">Түүлгэ тайаҕы бултаатахха улахан туһалаах үлэни кыайыахха сөп.</s>
<s id="87">Уһаабыт «ыы» дорҕоонноох тыллары киһилии киһи элбэхтик туттубат, сэрэхтээх, куһаҕан суолталара элбэх тыллар.</s>
<s id="88">Йогтар муннунан тыыныыга улахан болҕомтону уураллар.</s>
<s id="89">Онон кини аата умнуллубат, сүппэт уонна биир киһи суруйбутун атын киһи уларытар бырааба суох.</s>
<s id="90">Ити. кырдьыга даҕаны, биһиги кыайан дьүүллээбэт киһибит буолуога!</s>
<s id="91">Manyaqa kworbut Tygyn qajghaan, any bilii Mwocokolooq kworbut saalarynan syal yttarar.</s>
<s id="92">Ол курдук түүлгэ көстөр өлбүт киһи көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, олох төһө да ыараханын иннигэр кини оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.</s>
<s id="93">Ол аата бу кыайыыны ситиһэригэр бэйэтин куһаҕан, мэһэйдиир майгы¬нын туоратарын, бары кыаҕын барытын кыайыыны ситиһэригэр уурарын көрдөрөр түүл бэлиэтэ буолар.</s>
<s id="94">ТАЛААН уонна ДЬОҔУР Төрөппүттэр бары оҕолоро талааннаах, дьоҕурдаах буолуохтарын олуһун баҕараллар.</s>
<s id="95">Өксөкүлээх Өлөксөй "Итирик буржуй ырыата", "Арыгы" диэн хоһоонорун, Алампа "Дьадаҥы Дьаакып" диэн пьесатыгар баар Ньукулай диэн оҕо киһи итирэн баран суланыытын.</s>
<s id="96">Мин мэник-тэник, барыгас, ону-маны, буолары-буолбаты, баракааһы да оҥорумтуо соҕус быһыы¬лааҕым, онтуларым барылара кэриэтэ үчүгэй буолбаттара, үгүстүк буору ыһан бурҕатарым.</s>
<s id="97">Малыынабай баархат Харсыатын хаттанна, Биэлэй солко бэрчээккэтин Бэгэччигэр диэри кэттэ, Дыраапабай холуоһатын Дыгаччы анньынна.</s>
<s id="98">Биһиги, кинилэр ити арыйыыларыгар хаһыспаккабыт эрэ, тус-туһунан төрүттээх астары киһи иһэ-үөһэ буһаран туһаҕа таһаарарыгар эмиэ тус-туһунан ферменнэри туһанар эбит диэн өйдөөтүбүт.</s>