Për vete rrethanat e disfavorshme historiko-shoqërore të së kaluarës (pushtimi osman, niveli i ulet i zhvillimit ekonomik etj.), që kanë kushtezuar edhe gjendjen e shkencave shqiptare në atë kohe, interesi për eposin e kreshnikeve është i vone.
Занадто несприятливі історико-соціальні обставини минулого (османська окупація, низький рівень економічного розвитку тощо), обумовлювали стан албанських наук на той час, тому інтерес до епосу проявився запізніло.
Po të përjashtonim një fragment të shkurtër që botoi albanologu i njohur e i nderuar Gustav majer (G. Mayer) më 1896 ("Albanesiche Studien" VI), do të duhet të thoshim se mbledhja edhe botimi i këtij eposi realisht filloi në krye të shekullit tonë, sidomos në vitet 20.
Якщо виключити короткий фрагмент, опублікований відомим і шанованим Густавом Майером (G. Mayer) у 1896 році ("Albanesiche Studien" VI), ми повинні сказати, що збір і видання цього епосу почалися на рубежі нашого століття., особливо в 1920-х роках.
Ndër botimet kryesore të gjertanishme do të mund të përmendeshin : "Epika legjendare", vëllimi I dhe II (1996, 1983), "Chansonnier épique albanais" (antologji frëngjisht, 1983) "Këngë kreshnike" (Prishtine, 1974).
Можна згадати одну з найважливіших публікацій, які ми маємо досі: "Легендарний епос", том I і II (1996, 1983), "Chansonnier épique albanais" (французька антологія, 1983) "Кримська пісня" (Прищина, 1974).
Krahas botimeve me materiale faktike, filluan edhe studimet e eposit të kreshnikeve.
Окрім фактичних матеріалознавчих публікацій, почалися грунтовні досліждення епосу.
Në fillim ato qenë kryesisht shënime të thjeshta e mbresa, që erdhën duke u thelluar e u zgjeruar disi gjatë viteve '30, për të arritur sot një nivel mjaft të kënaqshëm.
Спочатку це були переважно прості нотатки та враження, які дещо поглиблювалися і розширювалися протягом 1930-х років, щоб досягти сьогодні достатньо задовільного рівня.
Kurorëzimi i gjithë kësaj punë studimore u bë me simpoziumin "Epika heroike shqiptare", (Tirane, 20-22 tetor, 1983), ku morën pjese edhe mjaft studiues të huaj dhe materialet e te cilit u botuan të plota në përmbledhësin "Çështje të folklorit shqiptar", vëll.
Вінок усього цього дослідження був зроблений симпозіумом "Героїчний албанський епос" (Тирана, 20-22 жовтня 1983 р.), В якому брали участь багато іноземних вчених, і матеріали яких були опубліковані в повному обсязі в "Фольклорних питаннях". Албанська, "Vol.
II dhe III (1986).
II і III (1986).
Eposi i kreshnikeve i ka të gjitha tiparet e zhanrit, por edhe veçoritë specifike, që lidhen me klimën historike-shoqërore e kulturore ku lindi, u rrit, u maturua e jeton.
Героїчна епопея має всі особливості жанру, але й специфічні риси, пов'язані з соціокультурним кліматом, де народилася, зростала, дозріла і жила.
Se pari, ai ka tri veçoritë kryesore : epizmin, frymën heroike dhe legjendaritetin.
По-перше, він має три основні риси: епізодичний, героїчний дух і легендарний.
Eposi i kreshnikeve e pasqyron jetën në forme tablosh të gjera "objektive".
Епос людини відображає життя в широкому "об'єктивному" таблоїдному вигляді.
Frymëmarrja e gjere është e pranishme në çdo ind të tij : në përleshjet dhe dyluftimet homerike, në madhështinë e heronjve dhe të botës që i rrethon, në përmasat e larta dhe tradhtitë tronditëse, në ndjenjat dhe mendimet e thella (Muji, p.sh., kur mendohet "shikon barin kah po rritet"), në gjatësinë e poemave (mesatarisht dalin me 200, por edhe me 500, edhe me 1000 vargje), në gjatësinë e vargjeve (pëlqehet më shumë dhjetërrokëshi i bardhe - një varg me mundësi të gjera shprehëse) etj.
Поширене дихання присутня в кожній тканині в гомерних зіткненнях, в величі героїв і навколишнього світу, у високих пропорціях і в шокуючій зраді, в глибоких почуттях і думках (Муджі, наприклад, коли він думає "дивиться на траву рости"), по довжині віршів (в середньому з 200, а також з 500, і з 1000 віршами), у довжині віршів (більше любить білого карлика - діапазон з більш широкими можливостями).
Por epitetin objektive ne e vumë në thonjëza, sepse rapsodi shtiret sikur vetëm tregon objektivisht si kanë ndodhur ngjarjet, kurse në fakt ai mban një qëndrim të caktuar, qofte edhe duke lënë atë të nënkuptuar.
Але об'єктивні епітети ми ставимо в лапки, тому що рапсодія претендує просто на об'єктивне розкриття того, як відбувалися події, і насправді воно має певне відношення, навіть якщо воно залишається в уяві .
Në të njëjtën kohë, në epos janë të pranishme, do të thoshim, me shumice, edhe detajet, situatat, trajtimet, personazhet e një reference lirike : dashuria midis vëllezërve e shokëve, dhimbja e humbjes së një personi të dashur, gëzimi i takimeve miqësore, ngjyrat plot shkëlqim të një peizazhi dhe lektisja para tij, portreti i një vashe.
У той же час, в епосі присутні, ми б сказали, навалом, деталі, ситуації, лікування, символи ліричної довідки любов між братами і друзями, біль втрати коханої людини, радість дружніх зустрічей, блискучі кольори пейзажу і лекція перед ним, іконостас ангела.
Një shembull për shprehës lirizmi është, fjala vjen, vajtimi i thekshëm i Ajkunes, gruas së kryetrimit, mbi trupin pa jetë të djalit të saj të vetëm.
Прикладом експресивного ліричності є, наприклад, проникливий голос Освенцима, жінка її життя, на безжиттєвому тілі її єдиного сина.
Veçse le të vihet re që edhe këtu gjithçka përthyhet nëpërmjet prizmit epik, ruan përmasat epike - dhembja e thelle e nënës, mallkimi i saj i fuqishëm, keqardhja e elementeve të natyrës dhe e bishave të malit :
Але нехай буде помічено, що і тут все перевернуто через епічну призму, зберігаючи епічні розміри - глибоку смутку матері, її сильне прокляття, жалість стихій природи і звірів гірських. :
Eposi shqiptar i kreshnikeve, siç del edhe nga kuptimi që ka marre fjala kreshnik , është një epos heroik.
Албанський епос Крешника, оскільки він також походить від значення, прийнятого словом Крешник, є героїчним епосом.
Fryma heroike e përshkon atë fund e krye ; me brumë heroik është ngjizur çdo strukturë e mikrostrukturë e tij.
Героїчний дух проходить через весь твір.
Këngët shqiptare të Eposit të Kreshnikëve janë cikël këngësh epike heroike legjendare.
Албанські пісні Епоса Крешника - епічні пісні героїчної легенди.
Ato radhiten ndër shtyllat më të rëndësishme artistike të kulturës shpirtërore të shqiptarëve.
Вони є одними з найважливіших художніх стовпів албанської духовної культури.
Eposi i Kreshnikëve është jehonë poetike disa shtresore e jetës së përbashkët (sh.VI-VIII), por edhe e konflikteve disa shekullore ndëretnike, e kacafytjeve dhe e përgjakjeve ilire-shqiptare me ardhësit sllavë të jugut në Iliri (Ballkan).
Епос Крешників - поетичне відлуння деяких шарів спільного життя (напр. VI-VIII), але також декількох багатовікових міжетнічних конфліктів, іллірійсько-албанських кривавих конфліктів з слов'янськими південними слов'янами в Іллірії (Балкани).
Nga ardhja e tyre e deri në shekullin XIV, sidomos në shekujt XIII-XIV, ky konflikt është acaruar dhe zgjeruar, siç thotë historiani A. Buda (1986), në kohën e forcimit të pushtetit feudal qendror serb të dinastisë së Nemanjiqëve.
З моменту прибуття до XIV століття, особливо в XIII - XIV століттях, цей конфлікт загострюється і розширюється, як говорить історик А.Буда (1986), під час зміцнення центральної сербської феодальної влади династії Неманьїч.
Edhe epikologu gjerman M. Lambertz (1958)kryetari pajtohet se këto këngë «rrjedhin nga koha e dyndjes së sllavëve nëpër Danubin e Poshtëm në Ballkan dhe ruajnë ende kujtimin e luftërave të vjetra të ilirëve ose shqiptarëve kundër sllavëve që u dyndën në kohën rreth viteve 700-800».
Навіть німецький епіколог М. Ламберц (1958), мер погоджується, що ці пісні "походять від часів слов'янського вторгнення в Нижній Дунай на Балкани і досі зберігають пам'ять про старі війни іллірійців або албанців проти слов'ян, що воювали близько 700 років -800 ».
Këto këngë janë ndër eposet e fundit aktive në Evropë në fillim të këtij mijëvjeçari dhe me të drejtë thuhet se e kanë vendin në arealin e epikës botërore.[1]
Ці пісні є одними з останніх активних епізодів в Європі на початку цього тисячоліття і, по праву, мають своє місце на світовій епічній арені. [1]
Veçse këtu heroizmi nuk del si diçka e jashtme, si vetëmburrjes a si mjet për të tërhequr simpatinë e dikujt.
Але тут героїзм не виходить як щось зовнішнє.
Ai është krejt spontan, genuin, i brendshëm, buron nga domosdoshmëria e rezistencës dhe e përballimit të rreziqeve e të vështirësive.
Він цілком спонтанний, випливає з необхідності опору і справляється з небезпеками і труднощами.
Eposi e paraqet heroizmin si mënyre mendimi, sjelljeje a veprimi, që ve në qendër të sistemit të të gjithë vlerave trimërinë, vetëmohimin, që i quan ato atribute të pandara te një mjedisi shoqëror të përcaktuar etnikisht, të një mënyre të veçante organizimi shoqëror. Ai e trajton heroizmin si një tradite të lashte, si një kult të vërtete, si një model etnokulturë të kristalizuar, madje të sakralizuar, gjatë shekujve : Zoti t’ vraft, bre Krajle Kapidani, / Pes’ dekika liri me të dha -ne. / Tjetër t’ mir’ në t’ paret s’na kan’ lane, / Kurrnja nësh veç mos me dek’ në t’ shkrue -me, / Por me shpata m’ u pre tue kendue.
Епос зображує героїзм як спосіб мислення, поведінку, дії, орієнтовані на систему всіх цінностей, хоробрість, самозречення, називаючи ці невід'ємні атрибути на етнічно визначене соціальне середовище, особливий спосіб соціальної організації. Героїзм він трактує як стародавню традицію, як справжній культ, як кристалізовану, навіть сакралізовану модель етнокультури, протягом століть.
Legjendariteti
Легендарність
Si shprehje tjetër e mendimit poetik që përmendëm, i cili përforcon karakterin legjendar të eposit, do të mund të kuptohej edhe poetika përrallore, e zhveshur nga vetëdija e mirëfillte historike dhe mbi bazën e së cilës janë krijuar me një bukuri të rralle figurat e motivet imagjinare fantastike.
.
Zonat ku eposi këndohet janë të shumta në Shqipërinë e sotme.
У сьогоднішній Албанії є багато районів, де співається епос.
Mendohet se ai është i pranishëm në zonat si Malësia e Madhe, Dukagjin, Has e shumë rrethe të tjera.
Вважається, що він присутній в таких областях, як Малезія Е Мадхе, Дукагжин, Хас і багатьох інших районах.
Përveç territorit të Shqipërisë, cikli këndohet edhe në zonat e Kosovës, si Pejë, Gjakovë, Prizren, Deçan, Rahovec e të tjerë.
На території Албанії,відомий етнічний цикл в таких районах як Косово, Пече, Дьяковіца, піклування, деканів, Ораховац і інші.
Në qendër të këtij eposi, qëndrojnë dy vëllezërit Muji dhe Halili.
У центрі цього епосу лежать два брати Муджі і Галілі.
Në epos tregohen historitë e të dy vëllezërve, si edhe ka edhe një këngë ku përfshihet vajtimi i Ajkunës për birin e saj Omerin (aktualisht kënga "Ajkuna qan Omerin" ose e njohur ndryshe edhe si "Vaji i Ajkunës").
Епос розповідає історії двох братів, а також пісню, яка включає в себе плач Айкули для її сина Омера (в даний час пісня "Ajkuna wails Omerin" також відома як "Орел Ойл").
Kuptohet se, për arsyet që u përmenden, dallimi i tyre është disi me i vështirë dhe kufijtë më pak të përcaktuara. Kështu, në epos gjejmë elemente të matriarkatit (vendi i veçante i nënës, në një kohë kur babai i kryekreshnikeve mungon krejt, elemente të respektimit të "vijës së tamlit", vendi i veçante i dajës-avunkulati etj.), por edhe të tilla (dhe ato përbëjnë shumicën) të patriarkatit ; zana diku paraqitet në fazën e saj më lashtë, "të eger", si forcë armiqësorë për kreshniket (p.sh. të kënga "Martesa e Mujit"), por me tej njerizohet (humbet virgjinitet-in, fiton një konstitucion psikologjik si të malesoreve, - mban besën, behet vëllam me kreshniket, - i ndihmon ata dhe u kërkon ndihme, përzihet në punët e tyre), ashtu, madje në një mase më të madhe, si perëndite e "Iliades" ; ndonjë figurë tjetër, edhe pse ruan thelbin e vet të origjinës mitologjike, në ndonjë drejtim thith lende historike relativisht të vonë. Bajlozi është një përbindësh, që vjen nga deti, por mban emrin e njohur nga hierarkia evropiane mesjetare - Bajulus - dhe kërkon taksen karakteristike feudale bizantine "tym për tym", (ishte shkruar diçka që unë s’e kuptoja).
І
Një gjendje e tillë na lejon ta përfytyrojmë rrugën e eposit shqiptar të kreshnikeve si atë të një topi dëbore që e nis rrukullimen nga maja e malit, rritet gjatë saj, për të ndaluar diku, për t’u shkrire disi duke humbur pjesë të tera e duke "fituar" ndonjë shtrese të re.
Така ситуація дозволяє нам візуалізувати шлях албанського епосу албанця до християнства. .
Por bërthama kryesore e këtij masivi mbeti që mbeti e paprekur. Kjo i ka ndihmuar folkloristet shqiptare të përcaktojnë një varg këngësh (rapsodish) që i përkasin kësaj bërthame e që, bashke me rapsodi të tjera, përbëjnë fondin e lashtë a më të vone, por, sidoqoftë, paraosman të eposit.
Це допомогло албанським фольклористам встановити низку пісень (rapsodish), що належать до цього ядра, які разом з іншими рапсодами складають стародавній або пізніший фонд, але, тим не менш, прихильник епосу.
Prej tyre po përmendim sa për shembull : "Martesa e Mujit", Fuqia e Mujit, "Martesa e Halilit", "Gjergj Elez Alia", "Deka (= vdekja) e Halilit", "Omeri prej Mujit", "Muji i varruem (= i plagosur)", dhe Ajkuna qan Omerin.
З них ми згадуємо, наприклад : "Шлюб Мухита", Сила Муджита, "Шлюб Галілі", " Джердж Елез Алія ", "Дека (= смерть Халіла)," Умар з муджах "," Муджи і варрем (= поранений) і Айкуна плаче до Омера .
Përhapja gjeografike, kërkimet dhe studimet
Географічне поширення та дослідження
Kryesisht trojet veriore të banuara prej shqiptareve, sidomos mbi lumin Drini : nga bregdeti veriperëndimor deri në krahinat verilindore, duke përfshirë Krajën, Malësinë e Madhe, Dukagjinin, Nikaj - Merturin, Malësinë e Gjakovës, Sanxhak,[2] etj.
Переважно північні землі населені албанцями, особливо над річкою Дріні: від північно-західного узбережжя до північно-східних провінцій, у тому числі Края, Малесія-е-Мадхе, Дукагжин, Нікай-Мертурі, Малесія-джакова, Санджак, [1]
Kënge të këtij cikli këndohen dhe në jug të Drinit, sidomos në Pukë, Lumë e Dibër.
Пісні цього циклу співаються на півдні Дрина, особливо в Пука, Лума і Дібра.
Ndonjë subjekt haset dhe në Lezhë, Krujë dhe krahinat veriore të Elbasanidt e të Librazhdit.
Деякі предмети зустрічаються в Лежа, Крузі і північних провінціях Ельбасанід і Лібражд.
Nëpërmjet malësoreve, të zbritur që nga fillimi i këtij shekulli e këtej, si edhe te kosovareve të shpërngulur, ato kanë ardhur deri në rrethet Elbasan, Durrës, Lushnjë e Fier.
Через горців, що походять з початку нашого століття, а також переселенців Косова, вони прийшли до районів Ельбасан, Дуррес, Лушня і Фієр.
Per vec ketyre eposi eshe nje histori qe perban hiperbol.
Здебільшого, ця епопея є гіперболізованою історією..
Gjykime
Міркування
Nuk janë të panjohura këngët e kreshnikëve të cilat u kënduan jo vetëm te Shqiptarët por që u bartën edhe te boshnjakët.
Невідомі пісні солдатів, які співалися не тільки албанцями, а й боснійцями.
Në përhapjen e këngëve epike, te Boshnjakët ndikuan lahutarët e Sanxhakut siç ishin Avdo Megjedoviq, Salih Uglla (Uglanin), Murat-agë Kurtagaj (Kurtagić) Husë Qorri Husoviq (Ćor Huso Husović), Ashir Qorraj (Ćorović), Kasum Rebronja, Xhemail Arnautoviqi, Ibro Musiqi, Xhyl Bahu (Bahović) etj.[1]
У розповсюдженні епічних пісень боснійці вплинули на Санджак, такі як Авдо Мегжедович, Саліх Угла ( Угланін ), Мурат Агу Куртагай (Куртагич) Хуссе Корі Хусович (Хор Хусович), Ашир Корадж (Ćorović), Касум Ребронжа, Xhemail Arnautoviqi, Ібро Мусікі, Xyl Bahu (Bahović) та інші. [1]
Ky epos, që përbën një pjesë të rëndësishme të epikës legjendare shqiptare në përgjithësi, jeton jo thjesht si një relikt i nderuar dhe i çmuar etno - kulturor, por kryesisht për mesazhin e madh që sjell - rezistencën në emër të lirisë, të së drejtës e të dinjitetit, - si dhe për vlerat e larta artistike. Është mjaft elokuente bindja e thelle e malesoreve së "Këngët e kreshnikeve e burojnë njërin, e banjë trim, i shtien zemër të durojë plumbin, gjakun luftërat ku tresin meshkujt". Ja pse, sipas dëshmive të bartësve popullore e të studiuesve, këto janë kënduar tradicionalisht e janë dëgjuar me kënaqësi e nderim të veçante jo vetëm nder kuvendet e gjera popullore, nder dasma e festa të tjera apo pranë oxhakut te kullave karakteristike malësore netëve të gjata të dimrit, por edhe para fillimit te një beteje, madje edhe në zjarrminë e luftës.
Цей епос, який є важливою частиною легендарного албанського епосу взагалі,важливий не просто як почесний і дорогоцінний етнокультурний релікт, а головним чином як велике послання, яке воно приносить - опір в ім'я свободи, права гідності, а також високі художні цінності.
Ja pse shtëpia pa lahute, shtëpia ku s'këndoheshin këngë kreshnikesh, konsiderohej si "shtepi e lanun", që s'meriton respekt.
Достеменно можна сказати що будинок, в якому не звучала народна пісня не вважався добрим будинком. Мав злу репутацію і осуд громади.
Si rrjedhim do te mund te thuhej se eposi shqiptar i kreshnikeve e nisi rrugen e vet artistike qe me fillimin e rezistences kunder dyndjeve sllave, per t’u maturuar ne shek.
Отже, можна сказати, що албанський епос Кресників розпочав свій художній шлях від початку опору проти слов’янських нападів, до зрілості у столітті.
XII - XIV e per t’ia lene vendin pas kesaj eposit historik shqiptar.
XII - XIV залишив після себе цей історичний албанський епос.