Вторичное засоление — одно из главных последствий орошения земель в условиях аридного климата[10]. Оно связано с подъемом минерализованных грунтовых вод к земной поверхности. Грунтовые воды, содержащие соли, начинают при этом интенсивно испаряться, в результате чего почва насыщается избыточным количеством солей.
Икенчел тозлану — арид (коры) климат шартларында сугаруның иң төп кәсафәтләренең берсе[10].
Острая экологическая проблема орошаемого земледелия — загрязнение поверхностных и грунтовых вод. Это результат полива угодий и использования воды для рассоления почв. Большинство рек, воды которых используются для орошения имеют минерализацию 0,2—0,5 г/л. В настоящее время их минерализация возросла в 10 раз, что привело к росту вторичного засоления.
Ул минеральләшкән
Способы орошения
Сугару ысуллары
Круговая оросительная установка на полях ГДР (1967)
Әйләнмә яңгырлау җайланмасы (ГДР, 1967)
К основным способам орошения относится:
Төп сугару ысуллары:
полив по бороздам водой, подаваемой насосом или из оросительного канала; разбрызгиванием воды из специально проложенных труб; аэрозольное орошение — орошение мельчайшими каплями воды для регулирования температуры и влажности приземного слоя атмосферы; подпочвенное (внутрипочвенное) орошение — орошение земель путём подачи воды непосредственно в корнеобитаемую зону; лиманное орошение — глубокое одноразовое весеннее увлажнение почвы водами местного стока. дождевание — орошение с использованием самоходных и несамоходных систем кругового или фронтального типа.
насос белән яки сугару каналыннан буразналар буйлап сугару; махсус салынган торбалардан су сибү; аэрозоль сугару — һаваның аскы, җир өсте катламының температурасын һәм дымлылыгын саклау өчен бик вак су тамчылары белән су сибү; туфрак асты (туфрак эче) сугаруы — тамырлар үскән зонага турыдан-туры су юнәлтеп сугару; лиман сугаруы — бер тапкыр була торган язгы дымландыру. яңгырлау (ясалма яңгыр яудыру) — үзйөрешле (рәсемне кара) яки үзйөрешле булмаган әйләнмәле һәм фронталь типтагы системалар ярдәмендә сугару.
Девятая планета[1], или Планета 9[2] (англ. Planet Nine) — гипотетическая транснептуновая планета Солнечной системы за пределами орбиты Плутона, которая массивней Земли.
Тугызынчы планета[1](англ. Planet Nine) — Кояш системасының Җирдән зуррак булган Плутон орбитасы читендәге фараз ителгән транснептун планета.
О возможном существовании этой планеты астрономы из Калифорнийского технологического института Константин Батыгин и Майкл Браун (первооткрыватель многих транснептуновых объектов и карликовых планет) объявили в «Астрономическом журнале» 20 января 2016 года[3].
Әлеге планетаның булу мөмкинлеге турында Калифорниянең технология институты галәмчеләре (астрономнары) Константин Батыгин һәм Майкл Браун (күп кенә транснептун күк җисемнәрен һәм кәрлә планеталарны ачучы) 2016 елның 20 гыйнварында «Астрономия журналы»нда хәбәр иттеләр[3].
Подобно предыдущим гипотезам о планете X, гипотеза о существовании этой планеты предложена для объяснения результатов математического анализа особенностей движения некоторых наиболее удалённых объектов в поясе Койпера.
Х планетасы турындагы элекке фаразлар кебек үк, әлеге планетаның булуы ихтималы турындагы фараз да Койлер поясындагы кайбер аеруча ерактагы күк җисемнәренең хәрәкәт үзенчәлеген математик ысуллар белән исәпләүне аңлату өчен тәкъдим ителгән.
Обнаружить планету непосредственно пока не удалось.
Әлегә ул планета табылмады.
Кугу́-Ю́мо (луговомар. Кугу Юмо; Кугу — великий, большой, Юмо — бог; горномар. Кого Йымы) — верховное божество марийского пантеона.
Олы Тәңре (Кугу́-Ю́мо; болын мари телендә — Кугу Юмо; Кугу — бөек, олы, зур, Юмо — Тәңре; тау мари телендә — Кого Йымы) — мари пантеонының иң югары алласы).
Описание
Тасвирлама
Верхний мир (по некоторым представлениям состоящий из семи небес) считался обителью богов, прежде всего творца вселенной Юмо.
Өске дөнья (кайбер фаразлаулар буенча җиде кат күктән тора) аллалар, иң беренче чиратта, Галәмне барлыкка китергән Тәңре (Юмо) яши торган урын дип саналган.
Первоначально слово «юмо» в финских языках значило небо, и в этом смысле оно до сих пор употребляется в некоторых случаях, например в выражениях «юмо волгалтла», небо проясняется; юмо йӱклана, небо гремит; «юмо пылайте», небо в облаках; в сложных словах — юмынтӱр, «горизонт» (букв. «край неба»), юмынлулеге, «мироздание» (букв. «остов неба»).
Борынгы заман угыр-фин телләрендә "юмо" сүзе күк төшенчәсен белдергән, ул әле бүген дә кайбер катлаулы сүзләрдә һәм аерым гыйбарәләрдә кулланыла, мәсәлән, марича юмо волгалтла — күк аязлана; юмо йӱклана — күк күкри; юмо пылайте — болытлы күк; юмынтӱр — офык (сүзгә-сүз тәрҗемәсе — күк кырые), юмынлулеге — галәмнәр (сүзгә-сүз тәрҗемәсе — күк каркасы).
Позже, оно стало обозначать верховное божество: юмынкÿй, «жертвенник» (букв. «камень Юмо»), юмынпундаш, «небо» (букв. «дно Юмо», ср. морд. Pundas < др.-инд. budhnas. Ветер — дыхание Юмо, радуга — боевой лук (юмын йоҥеж jumyn joŋež < праур. *jonks).
Соңрак бу сүз "олы тәңре" мәгънәсендә кулланыла башлаган: юмынкÿй — корбан китерү урыны (сүзгә-сүз тәрҗемәсе — Тәңре ташы), юмынпундаш — күк капусы.
Юмо пребывает в своем небесном доме на золотом престоле, откуда ему видны все дела людей.
Юмо күктә алтын тәхеттә утыра, аңа кешеләрнең бөтен гамәлләре күренеп тора.
У марийцев, как и у мордвы, Юмо находится за «железным забором» и за семью небесами, куда никто не может попасть.
Мариларда да, мордвада да Юмо җиде кат күктә "тимер койма" артында тора, ул урынга беркем дә үтеп керә алмый дип санала.
Согласно некоторым представлениям, во время грозы Юмо кидает с неба на землю камни.
Кайбер инанулар буенча, яшенле яңгыр яуганда Юмо күктән җиргә ташлар ыргыта.
Считалось, что он ездит по небу на колеснице с огненными конями.
Ул күк буйлап утсыман атлар җигелгән зур арбага утырып йөри, дип фаразлана.
Кугу-Юмо и его брат Йын (Керемет) в образе селезней творят мир
Кугу-Юмо һәм аның энесе Йын (Керемет), ата үрдәкләр рәвешенә кереп, дөньяны барлыкка китерәләр
Мифы
Риваятьләр
В одном из мифов кузнец, никогда не бравший плату за труд, после смерти попадает к Юмо, который в награду за бескорыстие кузнеца обещает выполнить его любое желание.
Риваятьләрнең берсендә үз хезмәте өчен беркайчан да хак алмаган тимерче үлгәч Юмо каршына килеп ирешә, Тәңре аңа бу риясызлыгы өчен теләсә нинди үтенечен канәгатьләндерергә вәгъдә итә.
Кузнец просит посидеть на золотом стуле Юмо, откуда ему мгновенно открываются все дурные поступки и мысли людей.
Тимерче Юмоның алтын тәхетендә бераз утырып торырга рөхсәт сорый.
Ужаснувшись увиденному, кузнец падает со стула, и Юмо возвращает его обратно на землю (ср. сходный сюжет в вост.-слав. апокрифических легендах: мужик попадает на небо, занимает божье место и видит, что делается на земле).
Шулай итеп, ул кешеләрнең бөтен бозык гамәлләрен күреп шакката һәм тәхеттән егылып төшә. Юмо аны яңадан җиргә кайтара. (моңа охшаш сюжет көнчыгыш славяннарның апокрифик риваятьләрендә дә бар).
Согласно другим представлениям, Юмо сидит на гигантском дубе «куго тумо» (сходный миф имеется у мордвы: верховный бог Чам-паз спит на Мировом дереве тридцать лет, пока у него не начинает болеть сустав правой ноги).
Башка инанулар буенча, Юмо "куго тумо" дип аталган биниһая зур имән агачында утыра. Моңа охшаш риваять мордвада да бар: олы тәңре Чам-паз Дөнья агачында утыз ел йоклый һәм уң аягы тәмам оегач кына уяна.
Преследуя злого духа в грозовых тучах, Юмо мечет в него камни и молнии-стрелы (nölö-pikš, букв. «стрелы с костяными наконечниками» — ср. финск. nuoli, стрела; праур. *pekše, лук).
Яшенле болытларда явыз рухны куа-куа, Юмо аңарга ташлар һәм уксыман яшен ("сөяк очлы уклар") ата.
Своей золотой шапкой Юмо освещает мир, с помощью громадного молота (nöšle < праур. *nušja) выбивает искры из небесного камня, порождая добрых духов.
Юмоның алтын бүреге бөтен галәмнәрне яктырта, Биниһая олы чүкеч ярдәмендә ул күк ташыннан очкыннар чага һәм шул рәвешчә изге рухлар барлыкка китерә.
Позднее Юмо превращается в зажиточного земледельца, имеющего богатое хозяйство и множество скота.
Соңрак Юмо мул тормышлы җир биләүчегә әверелә, аның бай хуҗалыгы һәм ишле мал-туары була.
Работая от зари до зари, он требует того же от дочери и сына.
Ул иртәдән кичкә кадәр армый-талмый эшли һәм улы белән кызыннан да шуны таләп итә.
Некоторые объекты верхнего мира имеют непосредственное отношение к образу верховного божества: юмын шулдыр — крылья Юмо; юмын кудо — жилище Юмо; юмын тул — огонь Юмо; юмын кудо пече — ограда жилища Юмо; юмын ушкал — корова (скот) Юмо, а также спускаемые через отверстие в небе богами лӱҥгалтыш — качели.
Өске дөньядагы кайбер объектларның олы тәңре образына турыдан-туры кагылышы бар, мәсәлән: юмын шулдыр — Юмо канатлары; юмын кудо — Юмо торагы; юмын тул — Юмо уты; юмын кудо пече — Юмо торагы тирәсендәге койма; юмын ушкал — Юмо сыеры (терлеге), юмын лӱҥгалтыш — күктәге тишектән аллалар тарафыннан аска төшерелгән таган.
В марийских мифах о творении сохранились древнейшие прауральские мотивы: утка, шуэ (букв. «утка» < праф.-уг. *soδ’ka, вид утки, чаще однако лудо ludo, ср. финск. lintu, эст. lind, птица) прилетает на поверхность Мирового океана и сносит два яйца (мар. муно < праур. *muna; ср. сходный мотив, связанный с калевальской Ильматар).
Мариларның дөнья яралтылу турфындагы мифларында бик борынгы праурал мотивлары да бар: Дөнья океаны өстенә үрдәк очып килә һәм ике күкәй сала.
Из них в облике селезней вылупляются два брата — Юмо и Йын.
Күкәйләрдән ата үрдәк рәвешенә кергән Юмо һәм Йын чыга.
Селезни попеременно ныряют на дно океана и достают оттуда ил: так создается земля.
Үрдәкләр, алмаш-тилмәш океан төбенә чумып, өскә лай чыгаралар: шулай итеп, җир барлыкка килә.
На земле Юмо творит людей и животных, наделяя их судьбой, а Йын мешает творению.
Җирдә Юмо кешеләрне һәм хайваннарны яралта, аларга язмыш насыйп итә, ә Йын исә бу яралтуга каршылык күрсәтә.
За это Юмо навсегда изгоняет брата под землю и запирает в преисподней.
Моның өчен Юмо аны мәңгелеккә җир астына сөрә һәм җәһәннәмдә бикләп куя.
Литература
Чыганаклар
Акцорин В. А. Прошлое марийского народа в его эпосе. — Саров, 2000.
Акцорин В. А. Эпосларда мари халкының үткәне турында. — Саров, 2000.
Калиев Ю. А. Об астральных представлениях мари / Современные проблемы развития марийского фольклора и искусства. — Йошкар-Ола, 1994.
Калиев Ю. А. Мариларның астраль күзаллаулары / Мари фольклоры һәм сәнгатенең хәзерге замандагы проблемнары. — Йошкар-Ола, 1994.
Смирнов И. Черемисы.
Смирнов И. Чирмешләр.
Историко-этнографический очерк. — Казань, 1889.
Тарихи-этнографик очерк. — Казан, 1889. Мокшин Н. Ф.
Мокшин Н. Ф. Отражение матриархата и периода распада первобытно-общинного строя в религиях некоторых народов Поволжья (мордва, марийцы). — Москва, 1964.
Идел буендагы кайбер халыкларның (мордвада, мариларда) диннәрендә матриархатның һәм борынгы ыруглык таркалган чорның чагылышы. — Мәскәү, 1964.
Петрухин В. Я. Марийская мифология / Мифы финно-угров. — М., 2003. — С. 260—290.
Петрухин В. Я. Мари мифологиясе / Фин-угыр риваятьләре. — М., 2003.
Ситников К. И. Словарь марийской мифологии.
Ситников К. И. Мари мифологиясе сүзлеге.
Том I. Боги, духи, герои. — Йошкар-Ола, 2006.
Том I. Аллалар, рухлар, алыплар. — Йошкар-Ола, 2006.
Тойдыбекова Л. С. Марийская мифология.
Тойдыбекова Л. С. Мари мифологиясе.
Этнографический справочник. — Йошкар-Ола, 2007.
Этнографик белешмә. — Йошкар-Ола, 2007.
Яковлев Г. Религиозные обряды черемис.
Яковлев Г. Чирмешләрнең дини йолалары.
О богах. — Казань, 1887.
Аллалар турында. — Казан, 1887.
Ӱжара (мар.
Үжара (мар.
Заря) — мужское божество марийского пантеона.
Ӱжара — шәфәкъ) — мари пантеонының ир-зат илаһы.