Gian Fontana, nado o 16 de novembro de 1897 en Fidaz e finado o 30 de novembro de 1935 en Flem, foi un profesor e escritor romanche.
Gian Fontana (* 16 da november 1897 a Fidaz; † 30 da november 1935 a Flem) era in scribent romontsch e scolast a Flem.
A súa é esencialmente lírica e novela.[1]
Sia ovra fa part alla lirica ni alla novella.[1]
Traxectoria
Veta
Fontana medrou nunha familia labrega, fillo de Josef Fontana (1870–1938) e Margreta nat.
Fontana ei carschius si en ina famiglia purila a Fidaz sco fegl da Josef Fontana (1870–1938) e Margreta nat.
Capaul (1870–1937).
Capaul (1870–1937). La scola ha el frequentau sco gia siu bab a Flem, gia da lezzas uras vegneva dau scola per tudestg e la vischnaunca ha munchentau da midar lungatg d'instrucziun.[2] La casa paterna da Fontana schai sut ina prada che porta il num tudestg Brunner, da leu ves'ins bein il Lag la Cresta egl Uaul Grond.
Frecuentou a escola en Flem, que tiña o alemán como lingua de instrución.[2]
La casa schai direct sper la via viers Bargis, nua ch'ils Fontana havevan in'acla.
En 1914 con 17 anos entrou na escola de maxisterio de Chur, alí recibiu as primeiras clases de romanche que lle deu o sacerdote Gion Cahannes (1872–1947) .[3] Logo de graduarse en 1917 foi profesor en Flem ata 1935.
1914 ha el cun 7 onns entschiet il seminari cantunal a Cuera, nua ch'el ha per l'emprema gada gudiu instrucziun en siu lungatg mumma entras il schazegiau scolast ed augsegner Gion Cahannes (1872–1947) da Dardin.[3] Suenter igl examen 1917 ha el surpriu la scola mesauna a Flem, plitard la scola reala ch'el ha menau entochen 1935.
Obra
Ovra
Fontana comezou a escribir en alemán, as súas primeiras poesías en romanche datan de 1914.
Fontana ha emprem scret per tudestg, singulas poesias denton gia naven da 1914 per part per romontsch. 1921 ei la midada succedida.
En 1921 consagrouse co seu poema Canzun d'amur, sonorizada por Thumas Dolf ao ano seguinte e que se fixo popular.
Gliendisgis-Pascas ha Gian Fontana mes a pupi in credo per il romontsch en siu diari, pli probabel influenzau entras Giacun Hasper Muoth e la fundaziun dalla Renania.
O cambio para o romanche produciuse tarde, probablemente baixo a influencia da fundación da Renania, asociación de promoción do romanche que operaba nas zonas protestantes de Sutselva e Surselva e que publicaba a revista Casa Paterna, onde se publicaron as primeiras obras de Gian Fontana.
L'uniun per ils reformai dalla Sutselva e Surselva ha da lezzas uras fundau ils organs da publicaziuns Calender Per Mintga Gi sco era il Dun da Nadal ed el december 1920 la gasetta Casa Paterna ed ha aschia fatg pusseivel empremas publicaziuns entras Gian Fontana.
A súa lingua ten as cores da súa fala local, recollendo mesmo léxico case esquecido propio de Fidaz e de Flem que se diferenza do sursilvano estandarizado.
En si'ovra fa el diever d'in vegl vocabulari ch'el auda a Fidaz ed a Flem. Entuorn quels plaids scriva el sias historias per che quels mondien buc a piarder.
Escribiu arredor de 800 poesías, das que se converteron en cancións arredor de 80<ref>[https://www.nb.admin.ch/sla/03131/03443/04519/04589/index.html?lang=fr Manfred Veraguth "Gian Fontana Poesias sco musica"]</ref>, sonorizadas por
Ils nums da funs ein memdemamein da grond'impurtonza en sia ovra, ils vitgs descrets portan savens nums da funs en vischinonza dils loghens reals che han inspirau il scribent che ha darar bandunau la patria. Siu lungatg muossa vitier in colorit tipic da Flem che sedifferenziescha dil Sursilvan standartisau. In exempel suonda alla fin da quei artechel.
compositores como Tumasch Dolf, Corin Curschellas, Gion Antoni Derungs, Hans Erni (1867-1961), Hans Lavater (1885-1969),[4] Giusep Maissen (1906-1963) [5], Giusep Tschuor (*1940) e Robert Grossmann (* 1953) escribiu a a ópera Il president da Valdei a partir dunha novela de Fontana.
Fontana ei vegnius recipius da varius cumponists, aschia han Tumasch Dolf, Corin Curschellas, Gion Antoni Derungs, Hans Erni (1867-1961), Hans Lavater (1885-1969),[4] Giusep Maissen (1906-1963) [5], Giusep Tschuor (*1940) ed aunc auters cumponiu melodias tier sias poesias. Robert Grossmann (* 1953) ha scret l'opera Il president da Valdei suenter ina novella da Fontana.
Notas
Fontaunas
Notas
Referenzas
Múnic
Il temp a Minca
Volta aos Grisóns
Da return en il Grischun
Traxectoria
Vita ed ovra
Infancia e xuventude
Uffanza e giuventetgna
Giacun Hasper Muoth , nado o 29 da setembro de 1844 en Breil e finado o 6 da febreiro de 1906 en Cuira, foi un historiador, escritor e poeta romanche sursilvan.
Giacun Hasper Muoth (* 29 da settember 1844 a Breil; † 6 da fanadur 1906 a Cuira) è stà in istoricher, scriptur e poet rumantsch sursilvan.
Naceu nunha aldea da rexión de Surselva fillo de Gion Mattiu Muoth e de Maria Monica Cristgina.
Giacun Hasper Muoth è naschì ils 29 da settember 1844 a Breil en Surselva sco figl dal pur grond Gion Mattiu Muoth e sia dunna Maria Monica Cristgina, numnada Stina, da la schlatta dals Tuor. Si'uffanza ha el passentà cun sia sora a Breil, nua ch'el ha frequentà ils emprims onns da scola.
Entre 1859 e 1860 foi á escola de .
Cur ch'el aveva 15 onns l'ha tramess il bap l'atun 1859 a scola a Feldkirch en il Tirol.
Feldkirch no Tirol.
Da là è el turnà l'avust 1860 cun il meglier attest.
No curso seguinte estudou na Cuira, en 1861/62 na abadía de Mustér.
Malgrà che Muoth ha vulì cuntinuar ses studis, l'ha tramett il bap l'onn seguent a Cuira, nua ch'el ha fatg il cumissiunari en in'ustaria.
Nesta época descobre o seu interese pola poesía, conservándose un anaco dun poema en alemán.
L'onn da scola 1861/62 ha el pudì frequentar la classa reala a la scola da la claustra da Mustér.
De 1862 a 1865 no instituto de Schwyz de 1865 a 1867 en Friburg.
Là ha el mussà in grond talent per il dissegn che cumprova in gron dun d'observaziun. Era ses interess per la poesia ha el probel scuvert in quest temp: igl è sa mantegnì in fragment d'ina poesia en lingua tudestga sin il revers dad in da ses dissegns. Muoth ha cuntinuà ses studis dal 1862 al 1865 al gimnasi dal collegi da Sviz e da l'atun 1865 fin la primavaira 1867 al gimnasi tudestg a Friburg.
Estudou durante un tempo en Lausanne.
Cur che Giacun Hasper era davent da cha, ha ses bap quasi ruinà il manaschi da la famiglia cun far cumpras memia grondas e passentar pli e pli temp en las ustarias, uschè ch'el ha la fin da schaner 1867 stuì declarar il concurs. Malgrà quel culp ha Muoth pudì cuntinuar ses studis. Suenter avair bandunà Friburg, ha el anc studegià in temp a Losanna.
O inverno de 1867/68 pasouno na súa localidade natal, e comeza escribiu a epopea longa Rhätus e drama Jörg de Jörgenberg. .
L'enviern 1867/68 ha el probabel passentà sin il bain dals geniturs a Breil. Enturn quest temp ha Muoth er entschet a scriver; igl èn naschids l'epos lung Rhätus ed il drama Jörg de Jörgenberg. L'epos ha el pli tard brischà a Minca ed er il drama ha el eliminà.
O outono de 1868 marchou a Múnica para frecuentar a universidade.
L'atun 1868 è Muoth partì per Minca per frequentar là l'universitad.
E alí permaneceu ata o outono de 1873.
L'universitad da Minca, ch'avaiva da quel temp bler professers renumnads, ha el studegià indesch semesters fin l'atun 1873. Ses pli impurtants docents eran Christ (linguas veglias), Hofmann (germanista e neolatin), Brun (archeologia), Carrière (estetica), Riehl (istorgia da la civilisaziun), Döllinger (istorgia universala) e Prantl (filosofia). Quests scienzads han gì grond'influenza sin il giuven student.
Os seus profesores desa época marcaráno fondamente.
Oravant tut Prantl era fitg affecziunà a quel pover student da la capiala rutta.[1]
Para alimentarse e pagar o alugueiro deu clases privadas.
Per pudair s'alimentar e pajar per si'alloschi ha Muoth gì da dar uras privatas. Ses pasts consistivan per il solit en café e paun, o in ov[1] ed el ha gì la stanza ensemen cun lavurant. Savens era el per renunziar als studis e tschertgar ina plazza, ma l'affecziun per la scienza l'han persvadì da cuntinuar.
En 1872 publicou Las spatlunzas na revista sursilvana Ligia Grischa.
Il 1872 ha Muoth publitgà davent da Minca si'idilla Las spatlunzas en la gasetta sursilvana Ligia Grischa. Quest'ovra figurescha anc oz tranter las ovras principala da l'autur.
En 1873 volveu de Múnic, logrou un posto de profesor de historia e linguas antigas na escola cantonal de Cuira.
L'atun 1873 è arrivà per Muoth il temp da turnar en patria. Ses ami Alexander Balletta, a lez temp secretari guvernativ, ha infurmà la regenza chantunala davarts sias qualificaziuns e sin quai è Muoth vegnì tschernì il medem onn sco professer per istorgia e linguas veglias a la Scola chantunala a Cuira.
A partir de 1895 ensina tamén lingua romanche.
Il 1895 è el vegnì incaricà cun l'instrucziun dal rumantsch.
Nos anos seguintes centrouse nos estudos históricos, publicou en alemán varios traballos de grande importancia, como Zwei sogenannte Ämterbücher des Bistums Chur aus dem Anfang des 15.
En ils onns suenter ses return han ins era vesì il fritgs da ses studis istorics: Muoth ha publitgà in lingua tudestga pliras lavurs da grond'impurtanza, tranter quels Zwei sogenannte Ämterbücher des Bistums Chur aus dem Anfang des 15. Jahrhunderts (1898), in'ovra fundamentala per l'istorgia dal Grischun e particularmain da la Surselva, e Churrätien in der Feudalzeit (1902).
Jahrhunderts (1898), ou unha obra fundamental para a historia dos Grisóns e particularmente da Surselva, Churrätien in der Feudalzeit (1902).
Il 1902 è el sa retratg da sia plazza, avend l'incumbensa da scriver ina istorgia dal chantun Grischun, ma sia sanadad scardalida n'ha betg lubì ad el da terminar quest'ovra.
Tamén se dedicou ao cultivo da lingua romanche a á poesía .
En quel temp è Giacun Hasper Muoth sa deditgà particularmain a la cultivaziun da la lingua rumantscha ed a la poesia.
Tras Las Spatlunzas publicou Il Gioder, A Mesiras, Igl eremit s.
Tar sias poesias las pli impurtants tutgan sper l'ovra tempriva Las Spatlunzas era Il Gioder, A Mesiras, Igl eremit s.
E en 1882 La dertgira nauscha da Valendau (1450) que Jachen Luzzi, describiu como a máis fermosa balada da literatura romanche.
Gia il 1882 ha el publitgà La dertgira nauscha da Valendau (1450) che ses biograf en las Annalas, Jachen Luzzi, descriva sco «la plü bella ballada cha nossa litteratura posseda».
É un poema épico no que canta a vitoria da Liga Gris sur sobre os señores da Lia Negra.
Ella raquinta la victoria da la Lia Grischa sur ils signurs da la Lia Naira, «ün chant da libertà dal poet e seis pövel»:
Giacun Hasper Muoth foi un fervente defensor do romanche e un dos fundadores da Societad Retorumantscha e foi vicepresidente ata a súa morte e un dos máis importantes colaboradores das Annalas.[2] En 1887 publicou no segundo tomo das Annalas unha das súas poesías máis coñecidas Al pievel romontsch, na que chama os seus compatriotas romanches a modificar a situación que vivía a lingua:
Giacun Hasper Muoth era in fervent fautur dal rumantsch e sco tal in dals principals fundaturs da la Societad Retorumantscha. El ha fatg part da la suprastanza sco actuar e vicepresident fin sia mort ed è stà a quel temp il pli impurtant collavuratur da las Annalas.[2] Il 1887 ha el publitgà en il segund tom da las Annalas sia famusa poesia Al pievel romontsch, cun la quala el ha vulì dasdar ses cumpatriots rumantschs ed als renviar a la situaziun actuala da lur lingua: