De jiddischa Sproch is ba d Juḏn recht lang i recht villn Lendan z Eiropa gnutzt gwoan. Vo deastweng hom se mid da Zeid a Reia Oatn vo jiddischn Dialektn assagfirmt, doudrunta d heinting poulischn, ukrainischn u litwischn (oda litauischn) Dialektt. Omdraf houd se nou – wos spada n Linguistn un an Lehran as Lem leichta gmacht houd – a Standardsproch gschaffn, af dej wou s Vulk owa ned afgschaugt houd.
די יידישע שפּראַך איז געווען פּאָפּולער צווישן די יידן אין אַ סך לענדער אין אייראָפּע, און דערפאַר האָבן זיך אַנטוויקלט אַ ריי מינים יידישע דיאַלעקטן, אַריינגערעכנט די היינט־צייטיקע פּוילישער, אוקראַאינישער און ליטווישער דיאַלעקטן. עס האָט זיך אַנטוויקלט און שפּעטער באַקומט אַ גרויסע שטיצע פון יידישע לינגוויסטן און לערער אַ כלל שפּראַך, וואס אבער דער המון עם האט קיינמאל נישט אנגענומען.
Afglidarung
קלאַסיפיקאַציע
Nou an Weinreich schreibt ma bspw: Da "A1"-Vokal wiad i d ganzn jiddischn Dialektt assa in Sidostjiddischn wej a «a» gsprochn.
לויט דער וויינרייכס סיסטעם שרייבט מען, למשל, אַז "A1"־וואָקאַל רעאַליזירט זיך ווי a אין אַלע יידישע דיאַלעקטן אויסן דרום־מזרח יידיש.
Es andar System vo Bazoachninga (vom Michl Herzog viagschlong) is generell konfoam min ejaschtn, nea d Vokalqualitetna wean duach Zoln oazaigt: 1 = A, 2 = E, 3 = I, 4 = O u 5 = U. Fia d Schreibung vo de konkretn Difonemm wean dej zwou Ziffern tejfgstellt dazougschrim, z.B: a11 is i d ganzn Dialektt assa in Sidoustjiddischn, wou da Vokal ɔ11 is.[1][2]
די אַנדער סיסטעם באַצייכענונגען (פאָרגעשלאָגן דורך מיכל הערצאָגן) איז בכלל מסכים מיט דער ערשטער, אָבער די וואָקאַל איכותן ווערן באַצייכנט דורך נומערן: A = 1, E = 2, I = 3, O = 4, U = 5. די קאָנקרעטע דיאַפאָנעם רעאַליזאַציע שרייבט מען אין קליינע אותיות מיט די צוויי נומערן אין סובסקריפּט: לדוגמא, a11 אין אַלע דיאַלעקטן, אויסן דרום־מזרחדיקן, וואו דער וואָקאַל איז ɔ11[4][5].
D Quantitejt vo Diafonemm in n synchronen Schema is klejna als wej i Weinreichs Modell, zmol id de Diaektt vill Diafonemm fahln (d wou omed schou freja zammgfalln san).[1]
דער כמות דיאַפאָנעמען אין דער סינכראָנישער סכעמע איז קלענער איידער אין וויינרייכס שיטה, היות עטלעכע דיאַפאָנעמען פעלן אין דיאַלעקטן (די, וואָס זיינען אַ פּנים צונויפגעגאָסן מיט אַנדערע דיאַפאָנעמען אין פּרע־ אָדער קדמון־יידישע תקופות)[5].
De Realisaziona (resp. Assprochn) vo de Diafonemm i de jiddischn Dialektt san de folngatn:
די רעאַליזאַציעס פון דיאַפאָנעמען אין יידישע דיאַלעקטן זיינען אַזוינע[4][5][7][8][12]:
Vokalnama Westjiddisch Oustjiddisch Beispill vo de zwej Haptregista Herzog Weinreich Sid Zentrol Noad Zentrol Sid Litwisch Kurlenda Standard Binna-Assproch semitisch germanisch 11 A1 a a a a a/ɔ a a a a חזיר, ים, כלה אַלט, גאַסט, זאַלץ 21 E1 ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ אמת, אפשר, גט געלט, העלפן, נעמען 31 I1 i i i/ɛ i ɨ/i i i i ɨ טיפּש, כישוף, מידבר דין, זילבער, פיש 41 O1 ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ חגא, חכמה, יום־טוב וואָך, וואָלף, אָקס 51 U1 u u o i ɨ/i u u u ɨ חוצפּה, שותפות, שטות הונט, פרום, קומען 12 A2 oː/ɔu oː/uː oː uː/u u ɔ oː ɔ u סכנה, פּנים, פּרנסה בלאָזן, יאָר, נאָדל 22 E2 ɛj eː ɛj aj ej ej ej ej ej חלק, ספר, שדים אייביק, אייזל, ווייטיק 32 I2 iː iː iː iː i i iː i i בקיאות, מיאוס, נביאים בריוו, גיסן, זיס 42 O2 ɔu oː ɔu ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj סוחר, שוטה, שׂונא ברויט, גרויס, וווינען 52 U2 uː/y/yː uː uː iː i u uː u i בושה, נבואה, רפואה בוך, ברודער, שול 13 A3 aː aː oː uː u ɔ oː ɔ u קיין באָרד, באָרוועס, פאָרן 24 E4 aː aː aː aj ej ej ej ej ej קיין איינס, גלייבן, פלייש 34 I4 aj əj ɛj aː a aj aj aj aj דאגה, מעשה, דהיינו בייטן, פיין, צייטן 44 O4 aː aː aː ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj קיין בוים, דערלויבט, קויפן 54 U4 ɔu əu ɔu oː/ou u/uj/ɔj ɔj/uj/eu au ɔj ɔj גוי בויך, בויען, פויל 25 E5 eː/ɛj eː/iː eː ej ej/ɨ/i ɛ eː ɛ ej טבע, פּלא, רגע זען, מער, קעז
וואָקאַל באַצייכענונגען מערב יידיש מזרח יידיש דוגמאות פון די צוויי הויפּט־חלקים הערצאָגס וויינרייכס דרום־ צענטראַל־ צפון־ צענטראַל־ דרום־ ליטוויש קורלענדער כלל יידיש בינע־אויסשפּראַך סעמיטישער דייטשישער 11 A1 a a a a a/ɔ a a a a חזיר, ים, כלה אַלט, גאַסט, זאַלץ 21 E1 ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ אמת, אפשר, גט געלט, העלפן, נעמען 31 I1 i i i/ɛ i ɨ/i i i i ɨ טיפּש, כישוף, מידבר דין, זילבער, פיש 41 O1 ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ חגא, חכמה, יום־טוב וואָך, וואָלף, אָקס 51 U1 u u o i ɨ/i u u u ɨ חוצפּה, שותפות, שטות הונט, פרום, קומען 12 A2 oː/ɔu oː/uː oː uː/u u ɔ oː ɔ u סכנה, פּנים, פּרנסה בלאָזן, יאָר, נאָדל 22 E2 ɛj eː ɛj aj ej ej ej ej ej חלק, ספר, שדים אייביק, אייזל, ווייטיק 32 I2 iː iː iː iː i i iː i i בקיאות, מיאוס, נביאים בריוו, גיסן, זיס 42 O2 ɔu oː ɔu ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj סוחר, שוטה, שׂונא ברויט, גרויס, וווינען 52 U2 uː/y/yː uː uː iː i u uː u i בושה, נבואה, רפואה בוך, ברודער, שול 13 A3 aː aː oː uː u ɔ oː ɔ u קיין באָרד, באָרוועס, פאָרן 24 E4 aː aː aː aj ej ej ej ej ej קיין איינס, גלייבן, פלייש 34 I4 aj əj ɛj aː a aj aj aj aj דאגה, מעשה, דהיינו[t 1] בייטן, פיין, צייטן 44 O4 aː aː aː ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj קיין בוים, דערלויבט, קויפן 54 U4 ɔu əu ɔu oː/ou u/uj/ɔj ɔj/uj/eu au ɔj ɔj גוי[t 1] בויך, בויען, פויל 25 E5 eː/ɛj eː/iː eː ej ej/ɨ/i ɛ eː ɛ ej טבע, פּלא, רגע זען, מער, קעז
Litwischa Dialekt
ליטווישער דיאלעקט
siah Littwischs Jiddisch
זעט דעם הויפּט אַרטיקל – ליטווישער יידיש
אָ wiad wej af Standardjiddisch o asgspochn וי wiad amol oy un amol ey asgsprochn, z.B. "ברויט" is enkiang an Standardjiddischn "Breyt" וּ wiad wej af Standardjiddisch u asgspochn ma nutzt "צו" al Prefix, z.B. littwisch "צורייסן" enkiang Standardjiddisch "צערייסן" ma sogt "דיר" u "מיר" enkiang Standardjiddisch "דיך" u "מיך" es gibt koa grammatischs neitrum mera
אָ רעדן די ליטוואַקעס אַרויס o; אַזוי איז אויך באַשטימט אין דער כלל שפּראַך. xוי רעדן זיי אַרויס ey אָדער oy; למשל "ברויט" רעדן זיי אַרויס breyt אנדערש ווי דער כלל שפּראַך האָט באַשטימט: xוֹי און ניט איי (broyt). זיי דארפן זיך לערנען צו אָפּטיילן בעיקר צווישן אַזעלכע ווערטער וואָס האָבן אַן אַנדער משמעות, ווי למשל: טויג קעגן טייג, וואוינט קעגן וויינט אד"גל ) וּ רעדן זיי אַרויס u; אַזוי איז אויך באַשטימט אין דער כלל שפּראַך. זיי ניצן שטענדיק דעם פרעפיקס "צו", למשל "צורייסן" אַנדערש ווי דער כלל שפּראַך האָט באַשטימט "צערייסן". אָנשטאָט "דיך" און "מיך" זאָגן זיי "דיר" און "מיר" נישטאָ קיין לשון־סתם — אַלע סובסטאַנטיוון זיינען אָדער מענלעך אָדער ווייבלעך
Poulischa Dialekt
פּוילישער דיאַלעקט
Dej zwej Haptastal vo d jidischn Dialektt san es Oust un es Westjiddisch.[1][2][3][4][5][6] In n Oustjiddischn gfinna se zwou klouane Gruppn vo Dialektt. A sidlinga, freja «u-Dialekt» grouffana, un a neadlinga, frejja «o-Dialekt» grouffana.[5][4][7] Es ejascht Zweigal toalt se af d dej zwej am mearan greddtn Dialekt: Es Zentraloustjiddisch ( «Poulisch») un es Sidoustjiddisch («Ukrainisch»), weand d neadlinge Gruppn («Littwisch») aa vill Untadialekt houd.[7][8][5][9]
די צוויי הויפּט־צווייגן יידישע דיאַלעקטן זיינען מזרח און מערב יידיש[1][2][3][4][5][6]. אינעם מזרח יידיש זעט מען צוויי קלאָרע גרופּעס דיאַלעקטן: אַ דרומדיקע (אַ מאָל גערופן "u־דיאַלעקט") און אַ צפונדיקע ("o־דיאַלעקט")[7][4][5]. די ערשטע שליסט איין די צוויי מערסטן פאַשפּרייטע דיאַלעקטן: צענטראַל־מזרח יידיש ("פּויליש") און דרום־מזרח ("אוקראַיניש"). בשעת די צפונדיקע גרופּע ("ליטוויש") ווייזט אויך אַ ריי סובדיאַלעקטן[7][8][5][9].
Nemma dej kurzn Vokalna git s aa lange Vokalna
אַחוץ די קורצע וואָקאַלן זענען דאָ אויך לאַנגע וואָקאַלן. למשל מיין רעדן זיי אַרויס מאַאַן מיט אַ לאַנגן פּתח.
Reglsprach
די כלל שפּראַך
siah Standardjiddisch
זעט דעם הויפּט אַרטיקל – כלל שפראך
Jiddische Schreibweis
יידישע אויסלייגן
Es Westjiddisch is vanej a gruppn vo vaschidne Dialektt, wou sekundea d spaadan Gmoasamkaitn asgfirmt houd.[1][2] D Oanzlhaitn vo de westlinga Dialekt houd ma afgrund vo literarischn Quelln asgfurscht, wenn ma aa d Miglechkait ghobt houd, es kloa Restl vo d iwatn Sprecha doudafia zen interviewn. Es Westjiddisch untatoalt ma af a sidlinga un a neadlinga Zweigal.[3][4] Zen sidlinga Zweigal ghejad s Sidwestjiddisch, wou ma am mearan as n Elsass un as da Schweiz kennt un es Zentrolwestjiddisch. Da neadlinga Zweig is s Noadwestjiddisch z Holland u Noaddeitschland.[5][6][4]
מערב יידיש איז אַ ניט־האָמאָגענע גרופּע פון דיאַלעקטן, וואָס האָבן פון היסטאָרישן קוקווינקל באַקומען זייער ענלעכקייט שפּעטער[10][11]. מען האָט געהאַט אַ מעגלעכקייט צו אינטערוויואירן נאָר די לעצטע רעשטלעך רעדער, אָבער מיט דער הילף פון ליטעראַרישע מקורים זיינען די פּרטים פון אינעווייניקסטע סיסטעם מערבדיקע דיאַלעקטן אַנטדעקט געוואָרן. מערב יידיש טיילט מען אויף צוויי חלקים: אַ דרומדיקן און אַ צפונדיקן[1][5]. צו דער דרומדיקער טייל געהערן דרום־מערב יידיש, צום בעסטן באַוואוסט פון עלזאַס און דער שווייץ, און צענטראַל־מערב יידיש. דער צפונדיקער חלק איז צפון־מערב יידיש, וואָס איז באַוואוסט פון נידערלאַנדן און נידערדייטשלאַנד[4][12][5].
Dej dou bschrimane, moḡare Gschichtt wiad owa zwengs de bazeigtn Iwagangs- u Mischdialekt a weng vazwickta.[1][2][3] Weitas zoagt es Sidwestyiddisch alloa recht vill gmischte Gmoasamkaitn miḏ n Zentrolwestjiddischn un an Noadwestjiddischn.[4]
די דאָזיקע שלאַנקע שיטה ווערט אָבער קאָמפּליצירט מיט באַשריבענע צווישן־ און מיש־דיאַלעקטן[7][5][13]. חוץ דעם, דרום־מזחר יידיש אַליין באַווייזט עטלעכע היבריד־שטריכן צווישן צענטראַל־מזרח יידיש און צפון־מזרח יידיש[14].
Meakmol in n jiddischn Dialektn
מערקצייכנס אין יידישע דיאַלעקטאָלאָגיע
D Vaschidnhait vo d Sprochfurma tangiad ollaloa linguistische Aspektt, d Lexik, d Fonetik, d Murfologi u d Syntax.[1][2][3] DA am mejaran deitlicha Untaschejd, zwischn Oust- u Westjiddisch is d Zammasetzing vo d Sprochelementna: D stoarka slawischa Kumponentn i de estling Dialektna, wou in Westjiddischn scheja rund umadum fahlt, un es deitle grejssane Schaffal vo romanischn Loanweatan in Westn. Am mearan zen trong – fia d Glidarung – kummt owa d fonetischa Villfalt in de Vokalna (u Konsonantna).
די פאַרשיידנקייט פון די שפּראַך מינים באַרירט אַלערלייע לינגוויסטישע אַספּעקטן: לעקסיק, פאָנעטיק, מאָרפאָלאָגיע און סינטאַקסיס[7][4][15]. דער מערסטן קלאָרער אונטערשייד צווישן מזרח און מערב איז די קאָמפּאָזיציע פון שפּראַך־חלקים: אַ שטאַרקער סלאַווישער קאָמפּאָנענט אין מזרחדיקע דיאַלעקטן, וואָס כמעט פעלט אין מערבדיקע דיאַלעקטן, און די באַמערקלעכע פאַרגרעסערונג פון ווערטער, וואָס שטאַמען פון לעזישע שפּראַכן, אויף מערב. דער הויפּט־עיקר פאַר דער קלאַסיפיקאַציע פון דיאַלעקטן איז אָבער פאָנעטישע פיל־מיניקייט אין וואָקאַלן און צור טייל אויך קאָנסאָנאַנטן.
Vokalismus
וואָקאַליזם
Da Vokalismus von Jiddischn zoagt gsetzmaassige Altanaziona in alln Dialektn, d.h. ma ko in gschidnan Silm zwischn de Dialektna d Vokalna gengiwastelln.[1][2][3][4][5] D Metoḏn, dej dou bschrimatn Diafonemm zen defanian, kinna diachron (af ra viastölling von an Protovokalismus basiarada) oda synchron (af dem wos heit dou is) saa. Es ejascht fousst af historisch-sprochvagleichade Rekonstrukziona u deastweng nutzt ma von ej – vua da Rekonstrukzion – dej ondar, dej sychrona Metodn (dass ma a Fundament houd). Es git zwou Systemm, wej de vokalischn Diafonemm kenntle gmacht wean.
דער וואָקאַליזם פון יידיש באַווייזט געזעצמעסיקע אַלטערנאַציעס אין אַלע דיאַלעקטן. דאָס הייסט אַז מען קען קעגנשטעלן די וואָקאַַלן אין באַטאָנטע טראַפן צווישן דיאַלעקטן, הגם די קאָנקרעטע רעאַליזאַציע פון אַ וואָקאַל וואַריאירט פון דיאַלעקט צום דיאַלעקט[1][2][5][6][16]. די אופנים צו דעפינירן די דאָזיקע דיאַפאָנעמען קענען זיין דיאַכראָנישע (באַזירנדיק אויף פאָרשטעלונגען וועגן קדמון־וואָקאַליזם) אָדער סינכראָנישע (באַזירנדיק אויף וואַריאַביליטעט, וואָס מען זעט אין די דיאַלעקטן). די ערשטע זיינען אָפּהענגיק פון אַ היסטאָרישער רעקאָנסטרוקציע און בכן היינט ניצט מען די סינכראָנישע סיסטעם און נאָר דאַן מאַכט אַ רעקאָנסטרוקציע פונעם פריערדיקן וואָקאַליזם. ס׳איז צוויי נוסחאות וויאַזוי צו באַצייכענען די וואָקאַלישע דיאַפאָנעמען. מאַקס וויינרייך, וואָס האָט פּרובירט צו אַנטוויקלען אַ דיאַכראָנישע סיסטעם, האָט דעפינירט צוויי עיקרים צו טיילן די וואָקאַלן: לערכדיקע קדמון־רעאַליזאַציע (A, E, I, O, U אין זיין סיסטעם) און היסטאָרישע באַזונדערקייטן[6]:
Vokalna, wou kuaz gweng san u kuaz blim san 2. Vokalna, wou lang gweng san u lang blim san 3. Vokalna, wou glengt woan san 4.
1: וואָקאַלן וואָס זיינען געווען און געבליבן קורץ; 2: וואָקאַלן וואָס זיינען געווען און געבליבן לאַנג (אין דיאַלעקטן מיט לענג דיפערענצירונג); 3: לכתחילה קורצע וואָקאַלן, וואָס זיינען פאַרלענגערט געוואָרן; 4: היסטאָרישע דיפטאָנגען; 5: ספּעציעלע גרופּע.
Es Littwischa oda Litaua Jiddisch is es neadlinga Oustjiddisch. Gschichtle hod s sih z Litaun i Noadousteiropa assagfiamt. Es ghejad zamm mid de poulischn un ukrainischn/wolhynja Dialektt zen Oustjiddischn.
ליטווישער, אָדער צפון־מזרחדיקער, יידיש איז איינער פון די מאָדערנע דיאַלעקטן פון יידיש, היסטאָריש אַנטוויקלט אין צפון־מזרח אייראָפּע, אין דער יידישער ליטע. ליטווישער יידיש געהערט צו דער מזרחדיקער צווייג פון יידיש, וואָס איז אויך כולל פּוילישן און אוקראַאינישן/וואָלינער דיאַלעקטן.
Strajung u Subdialekt
פאַרשפּרייטונג און סובדיאַלעקטן
Fea n grejssan Toal von Littwischn Jiddischn is es Faaln von ra Opposizion vo kiazan u lengan Vokaln charakteristisch. D Langvokall san kuaz woan. Es Vokalsystem, es wou d Assprooch i da Vilniusa Gengt bschreibt is dej dou:
פאַרן גרעסטן טייל פון ליטווישן יידיש איז כאַראַקטעריסטיש די פעליקייט פון אָפּאָזיציעס פון קורצע און לאַנגע וואָקאַלן: די לאַנגע וואָקאַלן זיינען געוואָרן קורץ. די סיסטעם וואָקאַלן, וואָס באַשרייבט דעם אַרויסרייד אין ווילנער געגנט איז אַזאַ:
Monophthong vire mittre hintre zou i u zwischad ɛ ə ɔ off a
מאָנאָפטאָנגען פראָנטאַל צענטראַל הינטערש געשלאָסן i u מיטל ɛ ə ɔ אָפן a
Diphthong eɪ aɪ ɔɪ
דיפטאָנגען eɪ aɪ ɔɪ
Weitane fonetischa Bsundahaitn
אַנדערע פאָנעטישע באַזונדערקייטן
A Reia vo Weata hom aanlicha owa ned gleicha Furma i de neadlinga ostjiddischn u de sidlinga Dialektt, dea wou si entgeng de midranondnata zwischndialektola Norm stelln, doudrunta זיינען (zejnen) gengiwa זענען (zenen), ניט (nit) gengiwa נישט (nisht) u געבאָרן (geborn) gengiwa געבוירן (geboyrn) etc. A Villzol fulgt a Gsetzmaassigkaitn, bspw. wean d ganzn batountn historischn [ɛ]-Lautt vua -nk- u -ng- zen Diphthong [eɪ], wej ביינקען (beynken), also "antn", שיינק (sheynk), also "Taveana", u איינג (eyng).
אַ ריי ווערטער האָבן ענלעכע אָבער ניט גלייכע פאָרמען אין צפון־מזרח יידיש און די דרומדיקע דיאַלעקטן, וואָס גייען אַנטקעגן די אַלגעמיינע כללים פון אינטערדיאַלעקטישן קלאַנגיקן הסכם: זיינען כנגד זענען, ניט כנגד נישט, געבאָרן כנגד געבוירן א.א.וו. אַ צאָל פון די דאָזיקע ווערטער מאַכן כללים פאַר זיך: למשל, אַלע באַטאָנטע היסטאָרישע /ɛ/ קלאַנגען פאַר ־נק־ און ־נג־ ווערן כסדר אַרויסגערעדט ווי דיפטאָנג [eɪ]: ביינקען, שיינק, איינג.
Grammatischa Bsundahaitn
גראַמאַטישע באַזונדערקייטן
Genus
מינים
In Gegnsatz zou d iwatn Varietejtn von Jiddischn is n Littwischn Jiddisch es Neitrum asganga (oda davougrennt).[1][2][3] Jenfolls d Konsequenz is vatrackta wej blouss a Sistem mid zwoa Genera u schlejsst a grammatischa Kategorin mid eina. E git rumpfastumpfata Femina u Maskulina, owa a zwou andane Gruppn vo Substantiva: A gmischta Fuam, de wou wej d Femina in Nominativ is, d.h. די קאָפ "di kop", es wou in Dativ wej d Maskunlina is, d.h. אויפן קאָפּ "oyfn kop"; un a Kategori vo Kollektiva, de wou Eingschaftn vo n Plural (Zammanen) u n Singular (Oinzlatn) hom, wej מיינע געלט, אָבער וואו איז די געלט "mayne gelt, ober wu iz di gelt":[1][4][2][3][5][6]
להיפּוך צו אַלע אַנדערע דיאַלעקטן פון יידיש (און דייטש) איז אין ליטווישן יידיש נעלם געוואָרן דער נייטראַלער מין[9][10][11]. דער יוצא פּועל איז אָבער קאָמפּליצירטער פון אַ פּשוטער צוויי־מיניקער שיטה און שליסט איין נייע גראַמאַטישע קאַטעגאָריעס. ס׳זיינען דאָ עכטע לשון נקבה און לשון זכר, אָבער אויך צוויי אַנדערע גרופּעס סובסטאַנטיוון: אַ געמישטער מין ענלעך צו נקבה אין נאָמינאַטיוו (די קאָפּ), וואָס נעמט אָן פּרעפּאָזיציעס אין זייערע זכר־פאָרמען אין דאַטיוו (אויפן קאָפּ), און נאָך אַ קאַטעגאָריע פון מאַסן־סובסטאַנטיוון, וואָס ווייזן אויס סימנים פון פּלוראַל (מיינע געלט, אָבער וואו איז די געלט? עס איז ניטאָ!). די דאָזיקע גראַמאַטישע קאַטעגאָריעס דעפינירן זיך סעמאַנטיש און מאָרפאָלאָגיש[9][12][10][11][13][14]:
dej Namma, dej wou weibnata Leitn bschreim han olwaal femina, z.B. די ווייב "di weib", די מיידל "di meydl". dej, dej wou monnata Leitn bschreim san olwaal maskulina, z.B. דער טאַטע "der tate", דער יינגל "der yingl", a Asnoum is eftas די (ס)קינד "di (s)kind" in Nominativ. dej Schloaß- u Zeichnamma oda Kollektiva (un aa Abstrakta) san a aingane Gruppn, z.B. די וואַסער "di waser", די מעל "di mel". dej Zeichnamma, dej wou oans oda an Typn vonrana Seria bschreim san gwejnle maskulina, wej אַ גרויסער אייזן "a groyser ayzn". dea Weatta, dea wou vonran Verb gfurmt san, san reihaweis maskulina, wej דער עסן "der esn", דער לעבן "der lebn" u דער שפּרונג "der shprung".
די נעמען וואָס באַצייכענען ווייבערשע פּאַרשוינען זיינען תמיד נקבה: די ווייב, די מיידל; די, וואָס באַצייכענען מענער, זיינען תמיד זכר: דער טאַטע, דער יינגל (איין אויסנאַם איז אָפטע די (ס)קינד אין נאָמינאַטיוו); די מאַסן־ און שטאָף־נעמען (און צומאָל אויך אַבסטראַקטע באַגריפן) געהערן צו אייגענעם מין: די וואַסער, די מעל; די באַגריפן פאַר שטאָף־נעמען, וואָס באַצייכענען איינסן אָדער איינציקע טיפּן פון אַ סעריע זיינען כסדר לשון זכר: אַ גרויסער אייזן; די ווערטער וואָס שטאַמען פון ווערבן זיינען אויסגעהאַלטענערהייט לשון זכר: דער עסן, דער לעבן, דער שפּרונג;
Wou a semantischa Zammahang zen Gschlacht ned zen dafinna is, richt ma si nou de Endinga:
ווען די סעמאַנטישע אָנלאָדונג פעלט, עס זיינען משפּיע די ענדונגען:
Es Litaua Jiddisch hod historisch asdeant z Litaun, dej alta Region vo d littwischn Jiddn oda Littwakna, wos es heintinga Litaun selm, Lettland, Weissrussland un a poa kleannane Egga vo Pouln u da Ukraina umfasst. D linguistischn Grenzna dastreckn se owa aa af Noadn z Estland un af an Stroiffn vo da hintanen Westukraina af Sidn bis af d Gstodna oda Branding von Schwoazn Meea.
דער ליטווישער דיאַלעקט איז געווען פאַרשפּרייט אינעם שטח פון ליטע, דעם קלאַסישן גבול פון ליטווישע יידן, די ליטוואַקעס, וואָס איז כולל די היינטיקע ליטע גופא, לעטלאַנד, ווייסרוסלאַנד און אויך קליינע קאַנטן פון פּוילן און אוקראַינע. די לינגוויסטישע גרענעצן שליסן אָבער איין אויך נאָך אַן ענגן טייל פון היינטיקער מזרח אוקראַאינע אויף דרום ביז די ברעגן פון שוואַרצן ים און אַחוץ דעם — עסטלאַנד אויף צפון.
dea Weatta, dea wou af -ə (־ע ,־ה), -nes (־ניש), -keyt (־קייט), -shaft (־שאַפט), -ung (־ונג), -rey (־ריי) uaw. asgej, san am eftan femina, wej די געשעעניש "di gescheenish", די מלחמה "di milkhome", קעגנערשאַפט "di kegnershaft". dea Weatta, dea wou af -er (־ער) u -nik (־ניק) asgej, san gwejnle maskulina: דער מויער "der moyer", דער ספר "der seyfer", דער נודניק "der nudnik".
די ווערטער, וואָס ענדיקן זיך אויף ə (־ע ,־ה), ־ניש (אַרויסגערעדט ־נעס), ־קייט, ־שאַפט, ־ונג, ־ריי א.א.וו. זיינען אַמערסטנס לשון נקבה: די געשעעניש, די מלחמה, די קעגנערשאַפט; די ווערטער, וואָס האָבן ־ער, ־ניק סוף־וואָרט זיינען בדרך כלל לשון זכר: דער מויער, דער ספר, דער נודניק.
Dea iwatn Weatta, wou koa Zoachn fia s Genus ned is, san maskulina oda gmischt. Es Gschlecht grod vo de "Rumpfastumpf"-Weatta toud landschaftle weksln ej a mols goa ba da selman Leitnan.[1][2]
אַלע אַנדערע ווערטער טראָגן קיין סימן פון מין ניט און געהערן דעם לשון זכר אָדער דעם געמישטן מין. דער מין פון אָטאָ די "הוילע" ווערטער איז אומסטאַביל געאָגראַפיש און צומאָל אַפילו אין מויל פון דעם זעלביקן פּאַרשוין[10][13].
Kasus
בייגפאַלן
Es Kasussystem houd a poar Simpllifizirunga in Vagleich zen Standardjiddischn. Dej Pronomina hom nea zwou Furma, en Nominativ זי "zi", ער "er", מיר "mir" uaw. un en Oblik- oda Objektfall am eftan nou an gwenganen Dativ איר "ir", אים "em" un אונדז "undz", da wou nouch Preposiziona u fia s direkta Objekt gnutzt wiad.[1] Ba Nomina is Kasussystem ned rundum duachgholtn u houd geographischa Variaziona mid gringane Untaschid grod in n Noadn.[1][2] A generalisiats Paradigma fia de neadlinga Landschaftn warad des dou:
די סיסטעם בייגפאַלן ווייזט אַ ריי פאַרפּשוטערונגען אין פאַרגלייך צו כלל יידיש. די פּראָנאָמען האָבן בלויז צוויי פאָרמען: נאָמינאַטיוו (זי, ער, מיר א.א.וו.) און דעם אומדירעקטן בייגפאַל (אָביעקטיוו) באַזירט אין מערסטע ערטער אויף היסטאָרישן דאַטיוו (איר, אים [אַרויסגערעדט "עם"], אונדז), וואָס ווערט באַנוצט נאָך פּרעפּאָזיציעס און פאַר דירעקטע אָביעקטן (איך זע דיר, איך גיי מיט דיר)[13]. ביי סובסטאַנטיוון איז די סיסטעם בייגפאַלן ווייניקער אויסגעהאַלטן און האָט באַשטימטע געאָגראַפישע וואַריאַציעס מיט מער סטאַבילקייט און ווייניקער פאַרשיידנקייט אויף צפון איידער אַנדערשוואו[13][15]. אַ גענעראַליזירטע שיטה פאַר די צפונדיקע שטחים זעט אויס אַזוי:
Verb
ווערבן
A Bsundahait von Littwischn Jiddisch is gwejnle blouss האָבן "hobn" als wej a Hilfsverb fia d Vagangahait, z nutzna, wej איך האָב געזעסן "ikh hob gezesn".
די באַזונדערקייט פון ליטווישן יידיש איז דער כסדרדיקער נוצן בלויז איין הילפסווערב האָבן צו בויען דעם זמן עבר: איך האָב געגעסן, איך האָב געזעסן.
In Gengsatz zou de sidlinga Dialektna hod ma in Littwischn Jiddisch oagfongt fia n Kondizionol en Infinitiv statts an Partizip zen nutzn, wej איך וואָלט עסן "ikh wolt esn" statts איך וואָלט געגעסן "ikh wolt gegesn".
להיפּוך צו דרומדיקע דיאַלעקטן איז אין ליטווישן יידיש אָנגענומען צו נוצן דעם אינפיניטיוו און ניט דעם פּאַרטיציפּ פאַר תנאי מאָדוס: איך וואָלט עסן אָנשטאָט איך וואָלט געגעסן, וואָס אין אַנדערע דיאַלעקטן און אין כלל שפּראַך.
Woatschatz
וואָרט אוצר
Recht vill Weatta hom nou de Dialektna Untaschidd oda san goa nea in oana Varietet vatretn. I dej Sach flejssn zwej Faktoana eine, dej innanen Antwicklunga u da Eifluß von n rundummatn Sprecha, wou dou ban Littwischn Jiddisch von n Littauischn u n Weisrussischn kumma.
ס׳זיינען דאָ אַ סך ווערטער, וואָס האָבן אונטערשיידלעכע פאָרמען אין פאַרשידענע דיאַלעקטן פון יידיש אָדער זיינען גאָר יחיד־במינודיקייטן. אין דעם ענין זיינען משפּיע צוויי פאַקטאָרן: אינעווייניקסטע פּראָצעסן און השפּעה פון די לשונות פון אַרומיקע פעלקער: אין פאַל פון ליטווישן יידיש — ליטוויש און ווייסרוסיש.
Zwengs klongata (fonetischa), grammatischa u woatata (lexikalischa) Untaschidd ko ma den (gwenganan) Sprochraum von littwischn Jiddisch af weitane Subdialekt zatoaln: Sameta Jiddisch z Noadn, nea Littwisch Jiddisch zea estlinga Mittn, Suwalka Jiddisch z Westn u Weisrussisch Jiddisch in Sidn.[1][2] A bsundara Zweig von Sameta Jiddisch is da Dialekt von Kurland. Weitas git soa da Grenz zen sidestlinga Jiddisch i da Noadukraina Gsoḡna oda Gredna, dea wou Karakteristika vo boidn Dialektgruppn hom. Zou dene ghejad a) es Tschernobila Jiddisch, wos a Variantn vo Littwisch-Jiddisch mid a "dramatischn" i-Assproch von Diafonem 51 u 52 (u Weata wia chuppa u kummen uaw.) u b) d Variantn von Wolhynja Jiddisch um Kiew, wos an neadlinga ej-Vokal fia s Diafonem 42/44 (i Weatan wej "Broyt" u "boylet") houd.[3]
אויפן סמך פון קלאַנגיקע און גראַמאַטישע דיפערענצירונגען און לעקסישע באַזונדערקייטן קען מען דעם (אַמאָליקן) שטח פון ליטווישן יידיש ווייטער צעטיילן אויף (סוב)דיאַלעקטן: זאַמעטער יידיש אויף צפון, סתם ליטוויש אויף צענטער־מזרח, סואוואַלקער יידיש אויף מערב און רייסישן יידיש אויף דרום.[1][2] אַ באַזונדערער צווייג פון זאַמעטער יידיש איז דער דיאַלעקט פון קורלאַנד. חוץ דעם, עס זיינען דאָ אויפן גרענעץ מיטן דרום־מזרחדיקן יידיש אין צפון אוקראַאינע באַשטימטע ריידענישן, וואָס טראָגן סימנים פון ביידע דיאַלעקט־גרופּעס. דאָס זיינען: א) טשערנאָבילער יידיש, וואָס איז אַ וואַריאַציע פון ליטווישן יידיש מיט אַ "דרומדיקע" i-רעאַליזאַציע פון דיאַפאָנעמען 51 און 52 (אין אַזעלכע ווערטער ווי חופּה, קומען א.אַ.וו.); ב) די וואַריאַציע פון וואָלינער יידיש אין געגנט פון קיעוו, וואָס האָט איינאיינציקן "צפונדיקן" וואָקאַל: eɪ פאַר דער דיאַפאָנעם 42/44 (אין ווערטער ברויט, בולט און אַנדערע).[3]
Da littwische Dialekt u s Standardjiddisch
דער ליטווישער דיאַלעקט און כלל יידיש
Es Standardjiddisch is a Vaschnit vo Littwischa Fonetik u u sidlinga Grammatik. Es standardjiddischa Vokalsystem, d.h. dej Asmauliring nou da Schrifd, is scheja identisch miḏ n wilnajiddischn Vokalismus mid da Asnoum vo de vo dea Weatta תורה "toyre", מורא "moyre", אויג "oyg", בוים "boym" uaw., dea wou z Wilne u drumumma a eɪ hom un i da Standardsproch regulea af d sidlinga Oat asmauliad wean, wos zoufalle oda ned, fast de in 19. Jh. antwicklte Oatografi von Jiddischn widagibt.[1][2] Es andane gwichtinga littwische Schibbolet is d Vaweksling vo de Sibilantn, dej wou ned i s Standardjiddisch eine is, u wenn als wej a Resonanz vo den Paradigma littwischa Autoan freja gsagt hom, dass dej Nish-Ending -nes oda -nis gschrim wean soltad.[3]
דעם כלל יידיש מעג מען באַשרייבן ווי אַ צונויפגאָס פון ליטווישער פאָנעטיק און דרומדיקער גראַמאַטיק. די סיסטעם כלל־יידישע וואָקאַלן (ד.ה. דער אַזוי גערופענער ליטעראַרישער אַרויסרייד) איז כמעט אידענטיש צו ווילנער יידישער וואָקאַליזם מיטן אויסנאַם פון דעם וואָקאַל אין ווערטער תורה, מורא, אויג, בוים א.א.וו., וואָס האָבן eɪ אין ווילנע און אַרום און וואָס ווערן כסדר אַרויסגערעדט אין דער סטאַנדאַרדער שפּראַך אויפן דרומדיקן שטייגער: ɔɪ. צי צופעליק, צי ניט פּאַסט די אָרטאָגראַפיע פון יידיש, די יסודות פון וועלכער זיינען אַנטוויקלט געוואָרן במשך פון 19טן יאָרהונדערט, דווקא צו דער אָטאָ סיסטעם וואָקאַלן[16][17]. דער אַנדער ליטווישער שיבולת, דהיינו: די פּלאָנטערניש פון סיבילאַנטן, איז אין כלל יידיש בדרך כלל ניט אַריין, הגם ווי אַן אָפּהילך פון דער שיטה האָבן מחברים פון ליטווישן אָפּשטאַם פריער געטענהט, אַז די ־ניש ענדונג זאָל בכתב געשריבן ווערן ־נעס/־ניס.[18]
Von an grammatischn Punkt aus is es Standardjiddisch sicha an sidlichn Dialtktnan gnejchta, owa a Reih vo neadlinga Bsundahaitn san aa i d Standardsproch eine. Entgeng an littwischn Jijddisch hod dej Standardsproch drea Genera in Eiklang mid de poulischnan u u wolhynischn Dialektna, owa ej amols is es Gschlacht nou da neadlinga Oat, דער גלות "der goles", oda houd zwou Variantna, oa von n Noadn u de Onda von n Sidn, wej דער/דאָס ספר "der/dos seyfer" oda די/דאָס ווייב "di/dos wayb". Es git sogoa Weatta, ba dea wou es Gschlecht von Standarddeitsschn kummt, iwa n Eifluß vo da selmoling jidischn Presse, z.B. ist di frejane littwischa Fuam דער האָפענונג "der hofnung", poulisch דאָס האָפענונג "dos Hofnung", i da Standardsproch (u heitztoḡ in littwischn Jiddisch) די האָפענונג "di Hofnung".[1]
פון גראַמאַטישן קוקווינקל איז כלל יידיש באמת נאָענטער צו די דרומדיקע דיאַלעקטן, אָבער אַ ריי צפונדיקע שטריכן זיינען אין דער כלל שפּראַך יאָ אַריין. להיפּוך צום ליטווישן יידיש האָט די כלל שפּראַך דריי מינים בהסכם מיט פּוילישן און וואָלינער דיאַלעקטן, אָבער צומאָל פאָלגט דער מין פון אַ וואָרט דעם צפונדיקן נוסח (דער גלות) אָדער האָט צוויי וואַריאַנטן, וואָס איינער פון זיי שטאַמט פון צפון בשעת דער אַנדערער פון דרום (דער/דאָס ספר, די/דאָס ווייב). ס׳זיינען דאָ אויך אַזעלכע ווערטער, וואָס דער מין פון זיי קומט גאָר פון מאָדערנעם דייטש דורך דער השפּעה פון דער אַמאָליקער יידישער פּרעסע: די פריערע ליטווישע פאָרם דער האָפענונג, פּוילישע דאָס האָפענונג, אין דער כלל שפּראַך (און אויך אין היינטיקן ליטווישן יידיש) די האָפענונג.[18]
Di Standardsproch toleriad aa lexikalische Bsundahaitn, vo vaschidnen Dialektn, bspw. זענען "zenen" u זיינען "zeynen", נישט "nisht" u ניט "nit", צוואָנציק "zwonzik" u צוואַנציק "zwanzik". Dej gnennt Opposiziona u dawejntn Freihaitn, wos an grammatischn Gschlecht õalangt, schaffn a groussa Fundgrum fia d literarische Stilisiring.[1]
די כלל שפּראַך טאָלערירט אויך אַ ריי לעקסישע שטריכן, וואָס קומען פון פאַרשיידענע דיאַלעקטן, ווי למשל: זענען און זיינען, נישט און ניט, צוואָנציק און צוואַנציק און אַ סך אַנדערע. די דאָזיקע אָפּאָזיציעס און אויך די דערמאָנטע פרייהייט, וואָס שייך דעם גראַמאַטישן מין, שאַפן אַ רייכן מקור פאַר דער ליטעראַרישער סטיליזאַציע[16].