A Plastik von n Drenthena Dichter Hans Heyting (1918-1992)
Börstbield van de Drèentse dichter Hans Heyting (1918-1992)
D nidadeitsche Litratua in n Tejfschlouff
De Nederduutse literetuur in de slaopstaand
Zwischa da altsaksischn Zeid u da Blej vo da mittlnidadeitschn Litratua ling a poa Johrhundat, i dea wou d neadlinga Schreiwa vo a Litratua ejara es Mittlhouchdeitsch gnutzd hom un irna Schreiwarei a schwocha Obklatsch vo da sidlinga Litratua von n Walther vo da Vogelwaid un ondan gweng is. In n Nidadeitschn hod d literarischa Aktiwitet in Siḏn stott gfunna. Da minnesenga Hinnerk van Veldeke (umma 1150 bis nouch 1184) hod af Altlimbuagisch gschrim; Es Weak vo da in n 13.
Maank de Oldsaksische tied en de bluui van de Middelnederduutse literetuur ligt een paar ieuwen daorin noordelijke schrievers veur de belletrie liever 't Middelhoogduuts gebruukten en heur schrieveri'je een slap oftreksel was van de zudelijke schrieveri'je van Walther von der Vogelweide en aandern.
Jh. lemmatn Mystikare Hadewijch hod an brabantischn Eischloḡ. Da Claus Schuppenhauer, wou a groußs Vejch ban Institut für niederdeutsche Sprache z Brema gweng is, moint: Es houd aso schej õgfongt mid da nidadeitschn Litratua [min Heiland] un is aso gách zen End kumma.
In de Lege Laanden vund de literaire bedrievigheid plaatse in 't zuden.
Vo umma 1100 õ is am mejran schou gour nimma koa Nidadeitsch niad gschrim worn. D saksischn Edlleit han scheints awl stirka worn, dea Karolinga hom wejnga zen meldn ghobt. Da Nordn hod mejra u mejra d Politik o si grissn u se nou an nou da hejchann Kultua von n Sidn zougwendt - owa s Nidadeitsch is hem hintnunta gfolln.[1]
De minnezanger Hinnerk van Veldeke (rond 1150 – nao 1184) schreef in 't Oldlimbörgs; 't wark van de 13e-ieuwse mystica Hadewiek is Braobaants van inslag.
D Blej vo da Sprouch
Bluui van de taal
Min afkummatn Handl, vur allm duach Stedt, dej wou se zamgschlossn hom i da Hanse, is s Oldsaksisch zarana Schrifd- u Hanḏlssprouch gwachsn.
Mit de opkommende handel, veural deur steden die heur bi'jiensleuten in 't koopludenverbond van de Hanze, gruuiden 't Oldsaksisch uut töt een schrief- en handelstaal.
Durch dej Antwickling, dej wou ebba 150 Jouana dauad houd, is s Mittlnidadeitsch nou weitakumma. Dej Epochn vo da Sprouch umfasst d Zeid zwischn en 12. un n 16. Jh.
Uut dizze ontwikkeling, die zo'n honderdvieftig jaor eduurd hef, kwaamp 't Middelnederduuts naor veuren.
Da Saksnspejgl, a eiflußreicha Sammling vo seksischn Recht vo umma 1225, gid en Zoustand vo da Sprouch wida.
Dit stadium van de taal beslat zo'n betien de 12e töt en met de 16e ieuw.
Es Mittlnidadeitsch hod se aa miḏ en Zuḡ vo d Saksen af d slawisch bsidltn Landln estle vo da Elbn af n heitinga Noadoustn vo Deitschland, u nu weida hi af n Oustn von n heinting Poln (selmol Pomman u Preissn) asdeant. Z Oust- u Noadfrisland un i d ummalingatn frisischn Landstrichh hod se s Mittlnidadeitsch af Kostn von n Friesischn broat gmacht. Dej 17 Keuren en 24 Laandrechten vo da frisischn Freihát han aa af nidasaksisch umgsetzt.
De Saksenspiegel, een invloedrieke verzameling van Saksisch recht uut um-en-bi'j 1225, gef de toestaand van de taal an nao dit perces. 't Middelnederduuts verbreidden hum ok mit de verhuzings van Saksen naor de Slavische gebieden ten oosten van de Elve - 't hudige noordoosten van Duutslaand, en nog wieder hen 't oosten in 't hudige Polen.
Niad gredt vo dej Rechtstextt, wou klejnnana separata u vamischta Dokumentt u Brejff han, han kámm a Groninga Textt niad tradiat vo dera Zeid, wos doudadurch kumma is, dass i d Omtsstumma z Groninga nou long a Latein gschrim worn is, 'dasida' dass d oafocha Leitn niad schreim hom kinna.
Oost- en Noordfrieslaand en de Friestalige Ommelaanden neumen 't Middelnederduuts oaver ten koste van 't Fries.
Dej Blej von n Mittlnidadeitschn is ebba zwischn 1370 u 1530 gleng. Es is d dominanta Schreibsprouch in n Noadn vo Mittleiropa gweng; un aa a lingua franca fia n weitanan Noadn vo Eiropa, dej wou af n Woatschatz - an Wirtastond, d Lexik - von n Dänischn, Noaweḡischn u Schwedischn an storkn Eifluß gnumma houd.[1]
De bluuiperiode van 't Middelnederduuts lag zo maank 1370 en 1530. 't Weur de veurnaamste schrieftaal in 't noorden van Centraol-Europa. 't Was ok een lingua franca veur 't roemere noorden van Europa, die de woordenschat van 't Deens, Noors en Zweeds slim beïnvloed hef.[1]
Gwichtinga literarischa Weakk
Belangrieke literaire warken
Urspringle hod d nidadeitsche Litratuasprouch se asgfurmt in n oustfahlischn Brauschweiḡ, vo den wou s ret stoak a houchdeitscha Eifliss asgsetzt gweng is.
Oorspronkelijk kwaamp de Nederduutse literetuurtaal töt ontwikkeling in 't Oostfaolse Broenswiek, daoras e aordig veul an Hoogduutse invloeden blootstund.
Spada hod se da Schwarpunk af de neadlinga Hansestedt hi vaschom, bsundas af Libeck, vo wou a standadisirada Eifluß asganga is, wej aa heit s Nordnidadeitsch an standardisiratn Eifluß af s Plattdeitsch houd.
Later verscheuf 't zwaortepunt hen de noordelijke Hanzesteden, boavenal Lübeck, daor een standerdiserende invloed van uutgunk.
Zwengs dan dass s Mittlnidadeitsch a Hanḏlssprouch gweng is findt ma a haffa vo de iwalejfatn Weakk un Urkundna in a ekonomischa u politischa Sferna. Nou an Schuppenhauer iwawejgt in n Mittlnidadeitschn da Zweck u niad dej Kunst: A richtiga Dichtung, howe gmoint, ebbs, wou se oins wos assinniat u d Nidaschrifd wej a Biltl vo da Welt vur d aingan Áng dascheint - aso a Ort Gschreib findt ma i da mittlnidadeitschn Zeid fost gor niad.
't Middelnederduuts was jao een handelstaal.
Dou houd ols an festn Boḏn unta d Fejss. Noudenka hom s schou aa wolln, d Hansabirga, owa blouss niad zvill.
Daorumme ligt veule van de oavereleverde warken, zoas oorkondes, in de ekenomische en poletieke sfeer.
Dej Welt, ming s denkt hom, is aso schou griawe gnou, iwanorrata Witz han weis u wourhofte niad nejde.
Toch bint d'r invloedrieke literaire warken in 't Middelnederduuts eschreven.
As git weitas grejssana literarischa Weakk in n Mittlnidadeitschn.
De thematiek d'rvan is vake oaver-eneumen van aanderwoors.
Dej Thematik doudavõ is eftas vo annaschwou iwanumma. A Weakk vo dera Zeit han dea Fulngatn:
Onder de warken van dizze tied valt, in volgörde van verschienen:
Jh., a ret vakirzta Adapzion von n altfranzesischn Román Floire et Blancheflor, iwa d Passiõ zwischn an hoidnischn Prinz un a kristlinga Sklawĩ. Af s selzeitinga Publikum mou s an Eidruk gmocht hom, wou s se gholtn houd i niad minda wej fimf Handschriftn. Es Oustaspill vo Redentin, a Mysterjaspill (kirchlichs Binastick fia s Vulk), wou 1464 z Redentin ba Wismar af da Oustsej oda aa z Libeck gschrim woan is.
't Paosspul van Redentin, een mysteriespul (karkelijk teniel veur 't volk) det in 1464 eschreven is in Redentin bi'j Wismer an de Oostzeekust, of meugelijk in Lübeck. 't Tenielstok giet oaver de gebeurtenissen tussen Goede Vri'jdag en Paosken, de dalegaank naor de helle en Christus zien oaverwinning op de Duvel en de dood.
D Nidadeitscha Biḇl, duach n Steffen Arndes 1494 z Libeck druckt.
De Nederduutse Biebel, in 1494 in Lübeck edrokt deur Steffen Arndes.
Da freja Biḇldruck - oa vo drei Biḇlasgom af Mittlnidadeitsch - is breamt zwengs da schennan Plottn - Biltln oda Stichh.
Dizze vrogge biebeldrok - ien van de drei biebeluutgaoves in 't Middelnederduuts - stiet bekend um zien schiere plaoten.
D plattdeitsche Litratua umfasst d literarischn Textt i de vaschinanen Dialektt von n Plattdeitschn.
Nedersaksische literetuur beslat de literaire schrieveri'je in de verschillende dialecten van 't Nedersaksisch. Intied det de naodrok in dit artikel lig op 't Nedersaksisch van Nederlaand, wördt ok partie ontwikkelings in de Platduutse literetuur beschreven. Maank de Nedersaksische en de Platduutse literetuur is d'r jao een taalkundige, mar ok een culturele samenhang.
A Stich i da vo Hans van Ghetelen drucktn Asgoub vo Reinke de Vos (Libeck, 1498).
Plaotien uut de deur Hans van Ghetelen edrokte uutgaove van Reinke de Vos (Lübeck, 1498)
Reinke de Vos, a epischs Vejchalpoem, 1498 z Libeck druckt duach n Hans van Ghetelen.
Reinke de Vos, een episch dierdicht, in 1498 in Lübeck edrokt deur Hans van Ghetelen.
I dera Gschicht mou da Reinke da Fuks se verantwoatn vua en Kine vo de Vejcha, en Lejw Nobel.
In dit verhaal mut de loerangel Reinke de Vos hum verantwoorden veur de keunink van de dieren, de leeuw Nobel.
Duach vaschlongas lejng woiss ar se vo sane ganzn Õklong frei zen reḏn.
Deur slim te liegen wet hi'j hum van alle anklachten te zuvern.
Da Fuks Reineke stejd inrana oltn Tradezion vo Eiropejschn Vejcha-Epana, wou vo da lateinischn Ecbasis captivi zen Nivardus san Ysengrimus u Reinardus vulpes, an oltfranzesischn Roman de Renart, en mittlhouchdeitschn Reinhart Fuchs von n Heinrich der Glîchezære un an mittelnidalendischn Van den vos Reynaerde gejt. D moderna nidasaksischa Version vo da Gschicht is gmocht worn durch an Jan Naarding (Reiner Robaord) un an Klaas Kleine (Reinder Robaord).[1] Reinke de Vos hod ebba dan Dafolg u d Vabraitung von n Tiel Oelenspiegel weita unt ghobt. Da Luther hod s a 'lempinga Parodi af d hefischa Welt ghoissn u fia n Goethe is s a 'uhoaliga Weltbiwl' gweng.
Reinke de Vos stiet in een olde treditie van Europese dierepiek.
1544 is z Frankfurt a houchdeitscha Iwasetzing assakumma. Umma 1752 is a Prosaversion von n Johann Christoph Gottsched daschina, af dan wou an Goethe sa Reineke Fuchs basirt.
Luther nuumden 't een 'leêmtige parodie op 't hofwereltien' en veur Goethe was 't een 'onhillige wereldbiebel' . In 1544 kwaamp in Frankfort een Hoogduutse vertaling uut.
De düdesche Schlömer, a gaistles Theatastickl vo da Elckerlijc-Gschicht, gschrim duach n Holsteina Pastor u Bihnaschreiwa Johannes Stricker (umma 1540-1599).
De düdesche Schlömer, een giestelijke tenielbewarking van 't Elckerlijc-verhaal, eschreven deur de Holstiense pastoor en tenielschriever Johannes Stricker (um-en-bi'j 1540-1599).
Da 'Schlömer' is a Liedrijan, da wou d zeitlinga Welt valoud u nou mid sane Sindn konfrontiat wiad.
De 'Schlömer' is een liederlijk levende kerel die uut de tied kump en mit zien zunden econfronteerd wördt.
As grámt u druckt an, u dua sa Rei hofft ar bis af zletzt doh niad i d Hell zen kumma.
Hi'j hef machtig veule spiet, en deur zien berouw hoeft e in 't leste toch niet naor de helle.
Da Tiel Oelenspiegel, a anonyms Weak, omed von n Braunschweiga Autor Hermen Bote (umma 1450 - 1520), vo dan wou d ollaeltanna daholtnna Kopie vo 1510/1511 stamt. D Gschichtt gejd iwa n Bojazza Till Alnspejgel, da wou durh s Háalig-Rejmischa Reich fohrt u de Leit feksiat un õ da Nosn ummafejat. As Weak is af Frejneihouchdeitsch gschrim, owa d Woatwitz, wou af Houchdeitsch niad funkzionian, zoing, dass s Bouch zejascht af Nidadeitschn gschrim u nouhat i s (Nei-)Houchdeitscha iwasetzt worn is, wou s a gressana Lesaschoft daglengt houd.
Tiel Oelenspiegel, een anoniem wark, lichtkaans van de Broenswieker schriever Hermen Bote (um-en-bi'j 1450 - um-en'bi'j 1520), daorvan de oldste bewaorde kopie uut 1510/1511 stamt. 't Verhaal giet oaver de kurendriever Tiel Oelenspiegel die deur 't Heilige Roomse Riek reist en mèensen de gek anstikt. 't Wark is in Vrogmedernhoogduuts eschreven, mar woordgrappen die niet warkt in 't Hoogduuts geeft an det 't boek oorspronkelijk in 't Nederduuts eschreven is.
Da Niḏagang von n Mittlnidadeitschn
Dalegaank van 't Middelnederduuts
Af s End vo da mittlnidadeitschn Periodn hod s Nidadeitsch sa Õseng valouan, is wej a Schreibsprouch i s Hintatreffn, u wej a Treḡa vo da Litratua nimma gnutzd woan, wos gwissa soziala u ekonomischa Grindt houd:
Op 't ende van de Middelnederduutse periode verleur 't Nederduuts zien anzien, kwaamp as schrieftaal op 't tweide plan, en raakten as drager van literetuur in onbruuk. Dit had bename sociaole en ekenomische oorzaken:
D Hansa, da viradascht Treḡa vo da Sprouch, houd afzletzt hi sa Stiakn valouan (i 15. u 16. Jh.).
De Hanze, de veurnaamste drager van de taal, verzwakten en deu 't er op 't lange leste toe (15e en 16e ieuw).
Ánglja, d Nidalandn, Danemark u Schwejdn han a eansta Konkurrentn fia d Hansa woan u leng a Pfleckl in Weḡ geng as Heanemma von n Mittlniḏadeitschn wej a internazionala, "zwischnstootata" Hanḏlssprouch.
Engelaand, Nederlaand, Denemarken en Zweden wördden geduchte concurrenten van de Hanze en verzetten heur tegen 't gebruuk van 't Middelnederduuts as internationaole haandelstaal.
Noaddeitschland is unta n kulturelln Eifluß vo houchdeitscha Regiona grouṯn, u d Leitn han awl drengta as prestischjesana Houchdeitsch heazennemma; dawal d estlinga Seitn vo d Nidalandn awl mejnra unta hollendischn Eifluß kumma is.
Noordduutslaand raakten onder de culturele invloed van Zuudduutslaand, en de lu wördden aal drokker op 't gebruuk van 't prestigieuze Hoogduuts.
Dej feidaln Fiaschtn han stiaka woan u hom s Houchdeitsch gstizt.
De feodaole vorsten wördden starker en zi'j steunden 't Hoogduuts.
An Luther sa Bibl-Iwasetzung hod direkt und indirekt an groussn Eifluß af d Sproch z Deitschlond ghobt, owa es Mittlnidadeitsch niad glei vadrengt. In n 16. u frejja 17. Jh., dej Zeid vo da Reformazion, han af Mittlnidadeitsch bsundas nu reliḡjesa Weakk publeziad woan, wej a Bibln, a Katechisma, a Predigtn, a Streitschriftn u dgl.
In de 16e en vrogge 17e ieuw, de tied van de riffermaotie, wördden in 't Middelnederduuts veural nog godsdienstige warken epubliceerd.
Da Bolko Bullerdiek schreibt doudriwa, dass nou aa d plattdeitscha Bugenhagen-Bibl gem houd, owa Bugnhagen z stork af n Text vo da Luther-Iwasetzung pickn blim is, es PLattdeitsch vo destweng ned aso authentisch gweng war u sa Bibl niad aso populer worn is, wej s Orḡenal.[1] Niad vo d religjesn Werkk gredt, hod ma s Mittlnidadeitsch nimma vil hergnumma wej a Schreibsprouch. In n Groningarischn un in Ostfrisischn, i da Zeid niad wej as Nidadeitschn nei afkumma, han z dera Zeid scheja koa Textt niad gschrim worn. Tegle min Vaendan vo da Sproch von an Frieischn mid an nidasaksischn Eifluß zeran Nidasaksisch mid an frisischn Eifluß, hom dej Regiona ira Politik mejra u mejra af Holland asgrichtt.
De laandstaal weur de ambtstaal en wie schrieven kun, deu det in de laandstaal.
Dej frejmoderna Zeid
De vrogmederne tied
As n Mittlnidadeitschn is as moderna Nidadeitsch oda Neinidadeitsch bakumma.
Uut 't Middelnederduuts is 't mederne Nederduuts of Ni'jnederduuts ontstaon.
Dej Sprouch toalt se weita af:
Dizze taal verdielt ze nog wieder in:
i s Oustnidadeitsch in Noadoustn vo Deitschland i s Westnidadeitsch, es wou z Deitschland i da Regl Plattdeitsch i d Nidaland i da Regl Nidaseksisch ghoissn wird
't Oost-Nederduuts, de Nederduutse dialecten van Noordoost-Duutslaand; 't West-Nederduuts, det ze in Duutslaand in de regel 'Platduuts' en in Nederlaand 'Nedersaksisch' nuumt.
Dej Vulkssprouch wej a Stillmittl
De volkstaal as stielmiddel
I da frejmodernan Zeid, von spádan 16. bis zen 19. Jh., is dou i d Nidalandn u Deitschland recht wejng af Plattdeitsch gschrim woan. D gweanlinga Leitn, wej aa d reichana Biagaschoft, hom d Sprouch dawal nu weita goud gredt.
In de vrogmoderne tied, van de latere 16e ieuw töt an de 19e ieuw, weur d'r in Nederlaand en Duutslaand barre weinig in 't Nedersaksisch/Platduuts eschreven.
D Stootssprouchn - Hollendisch fia d Nidalandn, u (Nei-)Houchdeitsch fia Deitschland u Preissn - han trong woan durch d Aristokrati u d Amtsleit.
Wal bleef 't gewone volk, krek as de riekere börgeri'je, dizze taal praoten.
D letztan hom in n nidasaksischn Sprochraum ej amol aa wos vo da Regionalsprouch i d Stootssprouch einabrocht.[1]
De laandstalen - Nederlaands veur Nederlaand, en (Hoog)duuts veur Duutslaand - wördden edragen deur adel en ambtenaors.