Факт (лат. factum — ғәмәлгә ашҡан) — киң мәғәнәлә хәҡиҡәт синонимы була алған термин; ваҡиға йәки һөҙөмтә; ғәмәлдә булған, ә уйлап сығарылған түгел; дөйөмгә һәм абстрактҡа ҡапма-ҡаршы аныҡ һәм берҙән-бер[1].
Факт (лат. factum — свершившееся) — термин, в широком смысле может выступать как синоним истины; событие или результат; реальное, а не вымышленное; конкретное и единичное в противоположность общему и абстрактному[1].
Фән философияһында факт — иҫбатлана ала торған эмпирик белемде[1], раҫламаны йәки шартты нығытыусы үҙенсәлекле һөйләм.
В философии науки факт — это особое предложение, фиксирующее эмпирическое знание[1], утверждение или условие, которое может быть верифицировано.
Факт теорияға йә фаразға (гипотезаға) ҡаршы ҡуйыла. Фәнни теория факттарҙы тасуирлай һәм аңлата, ул шулай уҡ яңыларҙы ла алдан әйтеп бирә ала.
Факт противопоставляется теории или гипотезе. Научная теория описывает и объясняет факты, а также может предсказать новые.
Туранан-тура дөрөҫләнә йә кире ҡағыла алмаған раҫлау фараз йә фекер тип атала.
Утверждение, которое не может быть непосредственно подтверждено или опровергнуто, называется предположением или мнением.
Хәҙерге фән философияһында факттың ике төп концепцияһы таралған: фактсылыҡ һәм теориясылыҡ.
В современной философии науки распространены две основные концепции факта: фактуализм и теоретизм.
Беренсеһе факттарҙың теорияға бәйһеҙлеген раҫлай.
Первая утверждает автономность фактов по отношению к теории, подчеркивая независимость формулировки фактов от теоретических построений.
Икенсеһе факттарҙы тулыһынса теорияға буйһондора.
Согласно второй, факты полностью зависят от теории, в зависимости от выбора теоретической позиции, факты могут изменяться.
Был ике концепцияны бер юлы ҡулланған ҡараштар ҙа бар[1].
Распространены и подходы суммирующие в себе две указанные концепции и признающие одновременно теоретическую нагруженность фактов и их автономный по отношению к теории характер[1].
Һыҙаттары
Допущения
Моделгә түбәндәгеләр хас:
Модель имеет следующие допущения:
Инвестициялар артыуы тышҡы үҙгәреүсән дәүмәл булып тора һәм тулайым ихтыяж менән тулайым тәҡдимдәр үҫеүенең берҙән-бер шарты итеп ҡарала Инвестицияларҙың тауар тәҡдим итеүгә йоғонтоһо бар Ихтыяж тәҡдимгә тиң Ихтыяж үҫеше тәҡдим үҫешенә тигеҙ Һаҡлыҡтағы средстволар инвестицияларға тигеҙ булырға тейеш, был иҡтисад үҫеүенең шарты булып тора Әгәр һаҡлыҡтағылар>инвестициялар булһа, запастар үҙгәреү барлыҡҡа килә, был етештереү ҡеүәттәренең бушауына (эшһеҙлеккә) килтерә.
Прирост инвестиций является экзогенной переменной и рассматривается как единственный фактор роста совокупного спроса и совокупного предложения. Имеется влияние инвестиций на предложение товара Спрос равен предложению Прирост спроса равен приросту предложения Сбережения равны инвестициям, что является условием экономического роста Если сбережения>инвестиций, то образуется изменение запасов, что приводит к свободным производственным мощностям (безработице).
Иҡтисад үҫеүе — дәүләт иҡтисадында билдәле бер мөҙҙәт эсендә (ҡағиҙә булараҡ, бер йылда) продукция етештереү күләмен арттырыу.[1]
Экономический рост — это увеличение объёма производства продукции в национальной экономике за определённый период времени (как правило, за год)[1].
Иҡтисад үҫеүе (экономический рост) һәм иҡтисад үҫеше йәки иҡтисади үҫеш (развитие экономики йәки экономическое развитие) теорияһын ХХ быуат башында Йозеф Шумпетер сығарған[2].
Основы теории экономического роста и развития создал Йозеф Шумпетер в начале ХХ века[2].
Үҫеү һәм үҫеш теорияһына шулай уҡ Саймон Кузнец, Фернан Бродель, Теодор Шульц, Гэри Беккер, Майкл Портер, Николай Кондратьев һәм башҡа ғалимдар ҙур өлөш индергән.
Вклад в теорию роста и развития внесли также Саймон Кузнец, Фернан Бродель, Теодор Шульц, Гэри Беккер, Майкл Портер, Николай Кондратьев и другие учёные.
Йозеф Шумпетер беренсе булып иҡтисад үҫеүе менән иҡтисад үҫеше айырмаһын күрһәткән, иҡтисад үҫеүен тәьмин итеүсе төп көс булараҡ инновацияларҙың асылын билдәләгән.
Йозеф Шумпетер первым ввёл различия между ростом и развитием экономики, определил сущность инноваций, как главной движущей силы роста экономики.
1911 йылда донъя күргән «Иҡтисади үҫеш теорияһы» тигән монографияһында Йозеф Шумпетер иҡтисад үҫеүен һан үҙгәреше тип баһалаған, йәғни ул бер үк тауарҙарҙы һәм хеҙмәттәрҙе етештереү һәм ҡулланыуҙың ваҡыт үтеү менән арта барыуынан ғибәрәт.
В своём базовом научном труде — монографии «Теория экономического развития», впервые вышедшей в 1911 году, Йозеф Шумпетер определил экономический рост как количественные изменения — увеличение производства и потребления со временем одних и тех же товаров и услуг.
Иҡтисади үҫеш, Йозеф Шумпетер билдәләүенсә, производстволағы, продукциялар һәм хеҙмәттәрҙәге, идара итеүҙәге, шулай уҡ йәшәйештең башҡа өлкәләрендәге һәм иҡтисади эшмәкәрлек төрҙәрендәге ыңғай сифат үҙгәрештәренән тора.
Экономическое развитие Йозеф Шумпетер определил как положительные качественные изменения, новшества в производстве, в продукции и услугах, в области управления, в других сферах жизнедеятельности и видах экономической деятельности.
Башҡасараҡ әйткәндә, Йозеф Шумпетер үҫештең, прогрестың төп этәргесе тип инновацияларҙы һәм инновацияларға ихтыяжды һәм ихтыяждан артып киткән тәҡдимде барлыҡҡа килтереүсе эшҡыуарлыҡ ресурсын атай.
Другими словами Йозеф Шумпетер определил главным локомотивом развития, прогресса — инновации, а также предпринимательский ресурс, создающий спрос на инновации и их избыточное предложение.
Ҡыҫҡаһы: үҫеү — һан үҙгәрештәре, ә үҫеш — йәшәү сифатын күтәреүгә йүнәлтелгән сифат үҙгәрештәре.
Кратко: рост — количественные изменения, а развитие — качественные положительные изменения, направленные на рост и, главное, на повышение качества жизни.
Иҡтисади үҫеш күрһәткестәре йыйылмаһынан айырмалы, иҡтисад үҫеүе — ябайыраҡ булған һан күрһәткесе.
В отличие от комплекса показателей для экономического развития, экономический рост — более простой количественный показатель.
Реаль етештереү тигәндә реаль (йәғни инфляция факторҙарынан таҙартылған) эске тулайым продукт (ЭТП), һирәгерәк — реаль тулайым милли продукт (ТМП), саф милли продукт (СМП), йәғни милли табыш (МТ) аңлана.
Под реальным выпуском обычно понимают реальный (то есть очищенный от факторов инфляции) валовой внутренний продукт (ВВП), реже — реальные валовой национальный продукт (ВНП), чистый национальный продукт (ЧНП), или национальный доход (НД).
Иҡтисад үҫеүе халыҡтың тормош кимәленең һәм сифатының үҫеүе менән — ғүмер оҙайлығының артыуы, медицина хеҙмәтләндереүенең сифаты, һәр кемдең сифатлы белем ала алыу мөмкинлеге, эш көнө ҡыҫҡарыу, граждандарҙың хәүефһеҙлеге һ.б. менән тығыҙ бәйләнгән.
Экономический рост тесно связан с ростом общего уровня и качества жизни населения — ростом продолжительности жизни, качества медицинского обслуживания, доступностью качественного образования, сокращением продолжительности рабочего дня, безопасностью граждан и т. д.
Үҫеү һәм үҫеш теориялары берҙәм ҡараш сиктәрендә бер үк авторҙар тарафынан сығарыла, уларҙа кеше капиталы һәм инновациялар үҫеүҙең һәм үҫештең төп факторҙары булып тора.
Теории роста и развития создавались одними и теми же авторами в рамках единого подхода, в котором главными факторами роста и развития являются человеческий капитал и инновации. В то же время, первичны качественные положительные изменения (развитие) интенсивных факторов роста и развития экономики, которые служат фундаментом для ее роста.
Иҡтисад үҫеүенең типтары
Типы экономического роста
Иҡтисад үҫеүенең экстенсив һәм интенсив типтары бар.
Различают экстенсивный и интенсивный типы экономического роста.
Беренсе осраҡта үҫеү — экстенсив факторҙар, икенсеһендә интенсив факторҙар иҫәбенә бара.
В первом случае рост достигается путём увеличения экстенсивных факторов роста. Во втором — за счёт интенсивных факторов роста.
Фән һәм техника ҡаҙаныштары иҫәбенә үҫеүҙең интенсив факторҙары өҫтөнлөк ала бара.
С развитием и освоением современных достижений науки и техники интенсивные факторы роста становятся преобладающими.
Ғәмәлдә иҡтисад үҫеүенең экстенсив һәм интенсив типтары саф килеш күҙәтелмәй. Улар бер-береһе менән тығыҙ үрелеп, бер-береһенә йоғонто яһап тормошҡа аша.
В реальной жизни экстенсивный и интенсивный типы экономического роста в чистом виде не существуют. Имеет место их переплетение и взаимодействие.
Хәҙерге заман үҫеү теорияһында иҡтисад үҫеүенең дүрт тибын айыралар: алдынғы илдәрҙең тигеҙ үҫеүе (АҠШ-та, Европала күҙәтелә), үҫеү мөғжизәләре (Япония, Көньяҡ Корея, Гонконг), үҫеү фажиғәләре (Үҙәк Африканың ҡайһы бер илдәре) һәм иҡтисадтың үҫмәүе (мәҫәлән, Зимбабве).
В современной теории роста обычно выделяют четыре типа экономического роста: равномерный рост стран-лидеров (наблюдается в США, Европе), чудеса роста (Япония, Южная Корея, Гонконг), трагедии роста (некоторые страны Центральной Африки) и отсутствие экономического роста (например, Зимбабве).
Рәсәйҙә 2000 — 2008 йылдарҙа иҡтисад сағыштырмаса тигеҙ үҫте.
В России с 2000 по 2008 год наблюдался относительно равномерный рост экономики.
Иҡтисад үҫеүен тәьмин итеүсе шарттар
Факторы, обеспечивающие экономический рост
Иҡтисад үҫеүенә йоғонто яһаусы шарттар[3]:
Факторы, влияющие на экономический рост[3]:
хеҙмәт ресурстарының һаны һәм сифаты төп капиталдың һөҙөмтәлелеге тәбиғәт ресурстарының һаны һәм сифаты идара итеүҙең һөҙөмтәлелеге технологияларҙың һөҙөмтәлелеге географик урын
количество и качество трудовых ресурсов эффективность основного капитала количество и качество природных ресурсов эффективность управления эффективность технологий географическое положение
Иҡтисад үҫеүенең интенсив һәм экстенсив шарттары бар[4]:
Различают интенсивные и экстенсивные факторы экономического роста[4]:
Экстенсив шарт ресурсты һан яғынан арттырыуҙан тора (мәҫәлән, хеҙмәткәрҙәр һанын арттырыу).
Экстенсивный фактор роста реализуется за счёт количественного увеличения ресурса (например, за счет роста численности работников).
Ләкин уртаса хеҙмәт етештереүсәнлеге һиҙелерлек булып үҙгәрмәй.
При этом средняя производительность труда существенно не изменяется.
Экстенсив үҫешкә ресурс самаһыҙ арттырылһа ла, һөҙөмтәнең түбәнәйеүе хас.
Для экстенсивных факторов роста характерен закон снижения отдачи при чрезмерном увеличении ресурса.
Мәҫәлән, ойошмалар һанын аҡланмаған арттырыу эшсе көстөң кәрәгенән артыҡ күбәйеүенә һәм хеҙмәт етештереүсәнлегенең кәмеүенә килтереүе бар. Шулай уҡ ерҙе, капитал һәм хеҙмәт тотоноуҙы арттырыу ҙа экстенсив шарттарға инә.
Например, неоправданное увеличение численности организации может привести к избытку рабочей силы и к снижению производительности труда. Также к экстенсивным факторам роста относятся увеличение земли, затрат капитала и труда.
Улар инновациялар, яңы етештереү технологиялары, идара итеү технологиялары, кеше капиталы сифатының үҫеше менән бәйләнмәгән.
Эти факторы не связаны с инновациями, с новыми производственными технологиями и технологиями управления, с ростом качества человеческого капитала.
Интенсив шарттар идара итеү системаларын, технологияларҙы камиллаштырыуҙан һәм уларҙың сифатын яҡшыртыуҙан, инновациялар файҙаланыу һәм кеше капиталының сифатын күтәреүҙән ғибәрәт.
Интенсивные факторы экономического роста определяются совершенствованием и повышением качества систем управления, технологий, использованием инноваций, модернизацией производств и повышением качества человеческого капитала.
Хәҙерге заман иҡтисадының үҫеүе һәм үҫеше өсөн төп шарт булып юғары сифатлы кеше капиталы һанала[5].
Главным интенсивным фактором роста и развития современной экономики, как индустриальной, так и инновационной является высококачественный человеческий капитал[5].
Тотороҡло үҫеү хеҙмәт етештереүен үҫтереү, инновациялар ҡулланыу, тотороҡло инвестициялар һәм ғәмәли сығымдарҙы ҡыҫҡартыу иҫәбенә бара.
Стабильный рост возможен за счет роста производительности труда, включая инновации, за счет стабильных инвестиций и снижения реальных затрат (издержек) на уровне отдельных фирм (эквивалентное понятие — роста общей производительности факторов) и в целом в экономике.
Техник прогресс, физик һәм кеше капиталын туплау, инфраструктура һәм иҡтисад институттары булдырыу иҡтисадтың оҙайлы киләсәктә үҫеүенә килтерә.
Такие факторы, как технический прогресс, накопление физического и человеческого капитала, создание инфраструктуры и экономических институтов, в долгосрочной перспективе способствуют экономическому росту через повышение производительности труда, производительности человеческого капитала, модернизацию физического капитала и снижение издержек.
Донъяла иҡтисад үҫеүенең тарихы
История экономического роста в мире
Хәҙерге типтағы иҡтисад үҫеүе тәүләп Англияла, XVIII быуаттың икенсе яртыһында, сәнәғәт инҡилабы һөҙөмтәһендә ғәмәлгә аша.
Экономический рост современного типа впервые зафиксирован в Англии, во второй половине XVIII века, в результате промышленной революции.
XVIII быуат башынан донъяла бер кешегә тура килгән реаль килем сама менән 10 тапҡырға артҡан, үҫешкән илдәрҙә был күрһәткес тағы ла юғарыраҡ.
С начала XVIII века реальный доход на одного человека в среднем в мире вырос приблизительно в 10 раз, при этом в развитых странах этот показатель ещё выше.
Төрлө илдә йән башына тура килгән килем 10-30 тапҡырға айырыла.
Доход на душу населения различается между странами в 10-30 раз.
Иң фәҡир илдәрҙә халыҡ көнөнә яҡынса 1 АҠШ долларына (аҡсалата ғына түгел, натураль килемде лә индереп) йәшәй (АҠШ-тағы хаҡтар менән иҫәпләгәндә).
В самых бедных странах население живет на доход (включающий не только денежный, но и натуральный доход), соответствующий приблизительно 1 доллару США в день (в ценах, соответствующих США).
XX быуатҡаса иҡтисад үҫеүе тиҙлеге буйынса теүәл генә мәҡлүмәттәр юҡ, реаль ЭТП һәм иҡтисад үҫеүе тиҙлеген баһалау өлкәһендә иң билдәле тикшеренеүҙәрҙе Ангус Мэддисон үткәрә.
Точных данных о темпах экономического роста до начала XX века не существует, наиболее известные исследования в области оценки реального ВВП и темпов экономического роста проводил Ангус Мэддисон[en].
1973 йылдан һуң иҡтисадтың үҫеүе глобаль кимәлдә әкренәйә[6].
После 1973 г. наблюдается глобальное замедление темпов экономического роста[6].