Litva Tatarları, ən qədim milli azlıqlardan biri hesab edilən Litva Respublikasında və Litvanın tarixi torpaqlarında yaşayan bir etnik qrupdur.
Lietuvos totoriai – etninė grupė, gyvenanti Lietuvos Respublikoje ir istorinėse Lietuvos žemėse, laikoma viena seniausių jos tautinių mažumų.
Tatarlar hərbi mükəlləfiyyətlərini, eləcə də əlavə vəzifələri (poçt daşımaq, yollar salmaq, qarovul çəkmək) yerinə yetirməli idilər.
Lietuvoje kilmingieji totoriai daugiausia gyveno bajorkaimiuose, viensėdžiuose.
Tatarlar, belə məlum olduğu kimi, torpağa sahib olmaq hüququna malik idilər, lakin siyasi hüquqları yox idi.
Lietuvos didžiajam kunigaikščiui priklausantys totoriai paveldėjimo teise iš jo gaudavo žemės.
Tatarlar vergilərdən azad edilmişdilər, çünki onlata verilmiş torpağa görə hərbi mükəlləfiyyət çəkirdilər. Hərbi xidmətə getməyənlər can vergisi və dövlət üçün lazım olan vaxtda digər vergiləri ödəyirdilər.
Totoriai turėjo atlikti karinę prievolę, taip pat ir papildomas prievoles (vežioti paštą, tiesti kelius, eiti sargybą).
Yaxşı xidmətlərinə görə onları torpaq və malikanə ilə təltif edirdilər. Tatarların əsas fəaliyyət növləri müharibə və diplomatik xidmət idi.
Totoriai, kaip ir bajorai, turėjo žemėvaldos teisę, bet neturėjo politinių teisių.
Tatar icmasının ərazi inzibati-vergi vahidi horuqv idi, ona ulan (knyaz) rəhbərlik edirdi.
Totoriai buvo atleisti nuo mokesčių, nes atliko karo tarnybos prievolę už duotą žemę.
Sonradan tatarların Böyük Litva Knyazlığının cəbhə qvardiyasının tərkibinə daxil olan (tatar alaylarını formalaşdıran) hərbi hissələr də ilk başda horuqv adlanırdılar.
Tie, kurie nėjo karo tarnybos, mokėjo pagalvės mokestį, mokėjo ir kitus mokesčius, kai valstybei prireikdavo.
Şəhərlərdə sıravi tatarlar bağçılıq, dəri emalı, atçılıq və arabaçılıqla məşğul idilər. Tatarlar, Litva 1795-ci ildə Rusiya imperiyasının tərkibinə birləşdirildikdən sonra da öz hüquqlarını qoruyub saxlamışdılar. Zadəganlığını sübuta yetirən tatarlar hərbi və inzibati xidmətə gedirdilər, sübuta yetirməyənlər isə xutorlarda məskunlaşırdılar və can vergisi ödəyirdilər.
Už gerą tarnybą būdavo apdovanojami žeme ir dvarais.
Tatarlar, 1803-cü ilədək litvalıların və tatarların əlahiddə alayının mövcud olduğu Rusiya imperiyası ordusunda xidmət etmişlər.
Savo teises totoriai išsaugojo ir po 1795 m., Lietuvą prijungus prie Rusijos imperijos. Įrodę bajorystę totoriai ėjo karo ir administracinę tarnybą, neįrodę – perėjo į vienkiemininkus, mokėjo pagalvės mokestį.
Tatarların bir qismi 1812-ci ildə Litvadakı Napoleon kampaniyasında, 1831 və 1863-cü il üsyanlarında iştirak etmiş, Litva milli azadlıq hərəkatını dəstəkləmişlər.
Totoriai tarnavo Rusijos imperijos kariuomenėje, iki 1803 m. joje buvo atskiras lietuvių ir totorių pulkas. Dalis totorių 1812 m. dalyvavo lietuvių Napoleono rėmimo kampanijoje, 1831 m.ir 1863 m. sukilimuose, rėmė lietuvių tautinį išsivaduojamąjį judėjimą.
XVII əsrin sonlarından XX əsrin ortalarına qədər 50 general – Litva tatarları müxtəlif ordularda - Böyük Litva Knyazlığı, Polşa Krallığı və Rusiya imperiyasının ordularında xidmət etmişlər.
Nuo XVII a. pabaigos iki XX a. vidurio įvairiuose kariuomenėse – Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės, Lenkijos Karalystės, Rusijos imperijos - tarnavo iki 50 generolų - Lietuvos totorių.
İkinci vətənlərinə çevrilmiş ölkəyə sədaqətlərini nümayiş etdirərək, Litva tatarları istisnasız olaraq 1794, 1831 və 1864-cü il müharibələrində və üsyanlarında[1], həmçinin 1918-1920-ci illərdə Litvanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə iştirak etmişlər[2].
Išlaikydami lojalumą kraštui, kuris tapo jiems antrąja Tėvyne, Lietuvos totoriai dalyvavo visuose be išimties LDK karuose, 1794, 1831 ir 1864 m. sukilimuose[2]. Taip pat Lietuvos nepriklausomybės kovose 1918-1920 m[3].
Yüksək rütbəli Litva-Tatar zabiti polkovnik Aleksandr (Süleyman) Xaletskis dirçəlmiş Litva ordusunun banilərindən biri olmuşdur.[3]
Aukštas Lietuvos totorius karininkas pulkininkas Aleksandras (Suleimanas) Chaleckis buvo vienas iš atgimstančios Lietuvos kariuomenės kūrėjų[4].
Vaxt keçdikcə Litva tatarlarının peşələri dəyişib.
Bėgant laikui keitėsi Lietuvos totorių profesija.
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində tatarlar arasında həkimlər, alimlər, rəssamlar və sərbəst peşələrin nümayəndələri meydana gəlib. Onlardan bəziləri dünyada geniş şöhrət qazanmağa müvəffəq olublar. XX əsrin əvvəllərində tatar milli təşkilatları formalaşmağa başlamışdır.
XIX a. pabaigoje XX a. pradžioje tarp totorių atsirado gydytojų, mokslininkų, menininkų, laisvųjų profesijų atstovų.
1909-cu ildə Vilnüsdə Litva müsəlman icması yaradılmış, 1917-1923-cü illərdə isə (əvvəlcə Petroqradda, 1921-ci ildən isə Vilnüsdə) Polşa, Litva, Belarus və Ukrayna tatarlarının ittifaqı fəaliyyət göstərmişdir. 1923-1936-cı illərdə Litva Respublikasında Kaunas Tatar cəmiyyəti fəaliyyət göstərmişdir. 1925-1940-cı illərdə Polşanın işğal olunmuş Şərqi Litvada fəaliyyət göstərən Polşa-Tatar Mədəni Maarif İttifaqının filialı elmi, bədii və dini ədəbiyyat nəşr etdirmiş, 1934-1939-cu illərdə Vilnüsdə „Jiçe tatarske“ qəzeti buraxmışdır, 1929-1940-cı illərdə Vilnüsdə Tatar Milli Muzeyi, 1931-ci ildən Arxiv, 1934-cü ildən isə Gənclər Dərnəyi fəaliyyət göstərmişdir.
Kai kurie jų tapo plačiai žinomi pasaulyje.
28 dekabr 1925-ci ildə Vilnüsdə müsəlman dini mərkəzinin - müftiyətin (müfti Y. Şinkyaviçyus), əsası qoyulmuşdur, 1936-cı ildə isə müsəlman dini etiqadının avtokefaliyası qanuniləşdirilmişdir.
XX amžiaus pradžioje pradėjo kurtis totorių tautinės organizacijos. 1909 m. Vilniuje susikūrė Lietuvos musulmonų bendrija, 1917–1923 m. (pirma Petrograde, nuo 1921 m. – Vilniuje) veikė Lenkijos, Lietuvos, Baltarusijos ir Ukrainos totorių sąjunga. Lietuvos Respublikoje 1923–1936 m. veikė Kauno totorių draugija.
Tatarların əlahiddə hərbi hissəsi - Tatar eskadrilyası var idi (Vilnüsün 13-cu Ulan Polkuna daxil idi). Litva Respublikasında müharibələrarası dövrdə təxminən min Litva tatarı yaşayırdı. Bu icmanın təxminən on min üzvü həmin dövrdə Litvadan kənarda – Polşada və Belarusda yaşayırdı.
Lenkijos okupuotoje Rytų Lietuvoje 1925–1940 m. veikęs Lenkijos totorių kultūros švietimo sąjungos skyrius leido mokslinę, grožinę ir religinę literatūrą, 1934–1939 m. Vilniuje – laikraštį „Życie tatarskie“, 1929–1940 m. Vilniuje veikė totorių tautinis muziejus, nuo 1931 – archyvas, nuo 1934 – Jaunimo ratelis.
Litvada onların mərkəzləri Kaunas və Rayjayda yerləşən iki prixodu var idi. 1930-cu ildə Litvanın müvəqqəti paytaxtı olan Kaunas şəhərində Gryunvald döyüşünün 520 illiyi münasibətilə yeni kərpicdən tikilmiş məscid istifadəyə verilmişdir, onun tikintisinə Litvanın o vaxtkı hökuməti tərəfindən əhəmiyyətli dəstək göstərilmişdir.
1925 12 28 Vilniuje buvo įkurtas musulmonų religinis centras – muftijatas (muftijus J. Šinkevičius), 1936 m. įteisinta musulmonų konfesijos autokefalija.
1939-cu ilin sonunda Litvada Kaunas, Rayjay (Alitus rayonu), Vinkşnupyay (Vilkavişk rayonu), Qırx Tatar və Nemejhis kəndində (hər ikisi Vilnüs rayonunda) müsəlman prixodları fəaliyyət göstərirdi Litva SSRİ 15 iyun 1940-cı ildə işğal olunandan sonra Tatar təşkilatları bağlanmışdır.
Totoriai turėjo atskirą karinį dalinį – totorių eskadroną (priklausė Vilniaus 13 ulonų pulkui).
1988-ci ildə Litva Tatarlarının Mədəniyyətinin Təşəkkülü Cəmiyyəti yaradılmışdır.
1988 m. įsikūrė Lietuvos totorių kultūros atgimimo draugija.
Onun məqsədi Litva tatarlarının ictimai həyatının əlaqələndirilməsi, ibadət evlərinin bərpası və mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərilməsindən ibarət idi.
Jos tikslas buvo koordinuoti visuomeninį Lietuvos totorių gyvenimą, rūpintis maldos namų atstatymu, kultūros puoselėjimu.
Hal-hazırda Litvada Litva tatarlarının 20-ə yaxın ictimai təşkilatı (birliyi) fəaliyyət göstərir.
Dabar Lietuvoje veikia apie 20 Lietuvos totorių visuomeninių organizacijų (asociacijų).
1995-ci ildən Litva, rus və polyak dillərində "Litva tatarları" qəzeti nəşr olunur.
1995 m. lietuvių, rusų ir lenkų kalbomis pradėtas leisti laikraštis „Lietuvos totoriai“[5].
1996-cı ildə Litva Tatar Icmaları İttifaqı yaradılmışdır Onun fəaliyyətinə Litva tatarlarının mədəniyyətinin inkişafı, qavranılması və yayılması daxildir.
1996 m. įkurta Lietuvos totorių bendruomenių sąjunga. Jos veikla apima Lietuvos totorių kultūros puoselėjimą, pažinimą ir sklaidą.
İttifaq tədbirlər təşkil edir, Polşa və Belarusda Litva tatarlarının dövlət qurumları, özünüidarəetmə orqanları və qonşu təşkilatlarla, eləcə də Krım-Tatar Xalqı Məclisi (Milli Parlament) ilə əlaqələrini dəstəkləyir. 2009-cu ildə tarixi yaddaşın əbədiləşdirilməsi və irsin qorunması ilə məşğul olan Böyük Vitautasın Abidəsinin İnşası Fondu yaradılmışdır. Litvada Litva tatarları üçün bir neçə bazar günü məktəbləri açılmışdır.
Sąjunga organizuoja renginius, palaiko ryšius su valstybės institucijomis, savivaldos įstaigomis ir giminingomis Lietuvos totorių organizacijomis Lenkijoje ir Baltarusijoje, Krymo totorių Medžlisu (tautiniu parlamentu).
Litva tatarlarının folklorunun bərpası 1997-ci ildə ilk kollektiv olan "Aliyə"-nin yaradılması ilə təşəkkül tapmışdır.
Lietuvos totorių folkloro atkūrimas prasidėjo 1997 m. įsikūrus pirmajam kolektyvui „Alije“.
Vilnüsdə 2011-ci ildə Litva tatarlarının "İlsu" (Vətən) folklor ansamblı, 2018-ci ildə isə Litva tatarlarının və digər türk xalqlarının ənənəvi mədəniyyətini inkişaf etdirən və ictimaiyyətə təqdim edən "Əfsanə" folklor ansamblı yaradılmışdır. Trakay Tarix Muzeyində Litva tatarlarına həsr olunmuş daimi ekspozisiya fəaliyyət göstərir.
2011 m. Vilniuje įkurtas Lietuvos totorių folkloro ansamblis „Ilsu“ („Tėvynė“), 2018 m. – folkloro kolektyvas „Efsane“ („Legenda“), kurie puoselėja ir visuomenei pristato tradicinę Lietuvos totorių ir kitų tiurkų tautų kultūrą.
Litva tatarları öz kulinariya ənənələrini qoruyub saxlaya biliblər.
Lietuvos totoriai išlaikė savo kulinarinę tradiciją.
Litvada və ölkədən kənarda ən məşhur yemək xaşxaş içlikli qat-qat "Şimtalapis" piroqudur.
Garsiausias jų patiekalas Lietuvoje ir už jos ribų yra sluoksniuotas pyragas su aguonų įdaru „Šimtalapis“.
Həmçinin Litva tatarlarının qoyun və mal ətindən hazırlanan pelmenisi, ətli balqabaq piroqu (əvvəllər ənənəvi olaraq qaz ətindən istifadə edilirdi), ritual üçün hazırlanan kökə – cayma, şirin halva çox məşhurdur.
Taip pat plačiai žinomi Lietuvos totorių koldūnai su aviena ir jautiena, moliūgų pyragas su mėsa (anksčiau tradiciškai naudota žąsiena), apeiginiai apvalūs paplotėliai – džaima, saldumynas chalva.
Litva tatarları türk və monqol tayfalarının nəslindəndir.
Lietuvos totoriai yra tiurkų ir mongolų genčių palikuonys.
Onların əcdadları Qızıl və Böyük Orda (Volqaboyu), Krım xanlığından çıxmadırlar.
Jų protėviai buvo išeiviai iš Aukso ir Didžiosios (Pavolgio) Ordų ir Krymo chanato.
Litva tatarları müxtəlif qruplara aid idilər və qıpçaq dialektlərində danışırdılar.
Lietuvos totoriai priklausė įvairioms grupėms, kalbėjo kipčiakų kalbų tarmėmis.
Litva tatarları digər xalqların və dinlərin əhatə yaşadıqlarına görə 16-cı əsrdə öz ana dillərini itirməli olsalar da, onlar öz etnik mədəniyyətlərini, milli və dini mənsubiyyətlərini qoruyub saxlayıblar.
Nors Lietuvos totoriai gyvena apsupti kitų tautų bei religijų ir gimtąją kalbą prarado 16 amžiuje, tačiau išlaikė savo etninę kultūrą, tautinį ir religinį identitetą,
Matvey Sulkeviç - general-leytenant, Krım Demokratik Respublikasının Baş naziri, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah Rəisi.
Motiejus Sulkevičius – generolas leitenantas, Krymo Demokratinės Respublikos Ministras Pirmininkas, Azerbaidžano kariuomenės generalinio štabo viršininkas.
Mixail Tuqan-Baranovski - Siyasi iqtisad üzrə dünya şöhrətli nəzəriyyəçi, professor. Olgerd və Leon Kriçinski qardaşları – hər ikisi hüquqşünas.
Michailas Tuhan-Baranovskis – pasaulinio garso politinės ekonomijos teoretikas, profesorius Broliai Olgierdas ir Leonas Kričinskiai – teisininkai.
Adas Yakubauskas - politoloq, Mikolas Ryomeris Universitetinin professoru, şair, Litva Sakinlərinin Soyqırımı və Müqaviməti Araşdırmaları Mərkəzinin Direktoru7.
Adas Jakubauskas – politologas, Mykolo Romerio universiteto profesorius, poetas, Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centro buvęs generalinis direktorius.[7] Romualdas Makaveckas – KTU docentas, Kauno šachmatų federacijos prezidentas.
Tamara Bayraşauskayte - tarixçi, Litva Tarixi İnstitutunun baş elmi işçisi və Vilnüs Universitetinin professoru8. Yuozas Vilçinskas - Böyük Britaniyanın Litva icmasının sədri.
Tamara Bairašauskaitė – istorikė, Lietuvos istorijos instituto vyriausioji mokslo darbuotoja ir Vilniaus universiteto profesorė.[8] Juozas Vilčinskas – Didžiosios Britanijos lietuvių bendruomenės pirmininkas.
Albertas Xazbiyaviçyus - peşəkar sirk artisti, "Dzukiya" Sirk Studiyasının rəhbəri.
Albertas Chazbijavičius – profesionalus cirko artistas. Cirko studijos „Dzūkija“ vadovas.
Litva tatarlarının əksəriyyəti sünni müsəlmanlardır.
Dauguma Lietuvos totorių yra musulmonai sunitai.
1998-ci ildə Litva müsəlmanlarının mənəvi mərkəzi – müftiyət bərpa olunmuşdur.
1998 m. buvo atkurtas Lietuvos musulmonų dvasinis centras-muftijatas.
Litva tatarlarının məscidləri Nemejisdə və Qırx Tatar kəndində, Rayjyay və Kaunasda fəaliyyət göstərir1.
Lietuvos totorių mečetės veikia Nemėžyje ir Keturiasdešimt totorių kaime, Raižiuose ir Kaune[1].
Müharibədən əvvəl Litvada mövcud olmuş altı məsciddən ikisi dağıdılıb: Vilkavişk rayonunun Vinkşnupyay kəndində – İkinci Dünya müharibəsi zamanı və Vilnüsdə (Lukişkes) - Sovet dövründə.
Iš prieškaryje Lietuvoje buvusių šešių mečečių dvi buvo sunaikintos: Vinkšnupių Vilkaviškio rajone – Antrojo pasaulinio karo metu ir Vilniaus (Lukiškių) – sovietmečiu.
Müxtəlif dövrlərdə Böyük Litva Knyazlığında 60-a yaxın məscidin və ya Litva tatarlarının ibadət evlərinin mövcud olduğu təxmin edilir.
Manoma, kad LDK įvairiais laikotarpiais buvo apie 60 Lietuvos totorių mečečių arba maldos namų.
Litva ərazisində məskunlaşma
Atvykimas į Lietuvos teritoriją
XIV əsrdə Böyük Litva Knyazlığı böyük bir ərazini tuturdu, buna görə də onun şərqdəki torpaqları tatar torpaqları ilə həmsərhəd idi və bu iki xalq arasında əlaqələrin inkişafına töhfə verirdi.
XIV a. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė apėmė didelę teritoriją, todėl jos žemės rytuose ribojosi su totorių valdomomis žemėmis. Tarp abiejų tautų vyko komunikacija.
Tatar xanlarının elçiləri o vaxtkı paytaxt Trakaya səyahət edirdilər.
Totorių chanų pasiuntiniai lankydavosi tuometinėje sostinėje Trakuose.
İlk tatarlar Böyük Litva Knyazlığına 1319-1320-ci illərdə əhl-səliblərlə döyüşlərdə müttəfiq qismində gələnlərdir.
Pirmieji totoriai kaip sąjungininkai kovose su kryžiuočiais į LDK atvyko dar 1319–1320 m. valdant didžiajam kunigaikščiui Gediminui.
Böyük Litva Knyazlığında tatarların ilk məskənlərinin əsasını Qızıl Ordadakı hökmranlığını bərpa etmək istəyən Toxtamış xanla birlikdə 1397-1398-ci illərdə Dnepr və Don çayları arasındakı çöllərə yürüş etdikdən sonra Böyük Vitautas qoymuşdur.
Pirmuosius totorius Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje įkurdino Vytautas Didysis, po 1397–1398 m. žygių į Dniepro ir Dono tarpupio stepes, surengtų drauge su chanu Tochtamyšu, siekusiu susigrąžinti valdžią Aukso ordoje.