Wikibooks (previously called Wikimedia Free Textbook Project and Wikimedia-Textbooks) is a wiki hosted by the Wikimedia Foundation for the creation of free content textbooks and annotated texts that anyone can edit.
विकिग्रन्थ या विकिबुक्स (पूर्व मे विकिमीडिया फ्री टेक्स्ट्बुक प्रोजेक्ट और विकिमीडिया टेक्स्ट्बुक्स) विकिमीडिया फाऊण्डेशन द्वारा चालित एक विकि है। विकिग्रन्थ मुक्त पाथ्य पुस्तक प्रकाश करता है जिसे हरकोई सम्पादित कर सकता है।


In April 2010, Alexa ranked wikibooks.org as the 2,462nd most popular web site in the world. Compete.com estimates that Wikibooks had 576,838 unique visitors, and Quantcast estimates 6,46,500 unique visitors from the United States in that month.[2][3]
अप्रैल २०१० मे एलेक्सा ने wikibooks.org को विश्व का २४६२वा जनप्रिय साइट बताया। कम्पीट दात काम के अनुसार विकिग्रन्थ के ५७६८३८ अनन्य मेहमान थे और कुवान्तकास्त के अनुसार अमरीका युक्तराष्ट्र मे इस साइत के ६४६५०० अनन्य मेहमान थे।[2][3]

History
इतिहास्

Wikibooks was launched on July 10, 2003, in response to a request made by Wikipedia contributor Karl Wick for a project to host and build free textbooks on subjects such as organic chemistry and physics. Two major sub-projects, Wikijunior and Wikiversity, were created within Wikibooks before its official policy was later changed so that future incubator type projects are started according to the Wikimedia Foundation's new project policy. In August 2006, Wikiversity became an independent Wikimedia Foundation project.
जुलाइ १० २००३ मे विकिपीडिया सदस्य कार्ल विक के अनुरोध से विकिबुक्स खुला। उनहोने आर्गेनिक केमिस्त्री और भौतिकी जैसे विषयो के पाथ्य पुस्तक के लिए एक विकि का अनुरोध किया था। दो उप-प्रकल्प विकिजूनियर और विकिवर्सिती खोले गए। विकिवर्सिती को बाद मे अपना खुद का साइत दिया गया।

তথ্য সংগ্ৰহ
तथ्य सङ्ग्रह

বাহ্যিক সংযোগ
वाह्यिक सङ्योग

ভাৰতত ৫০০ তকৈ অধিক প্ৰাণী অভয়াৰণ্য আছে যাক বন্য জীৱন অভয়াৰণ্য (IUCN শ্ৰেণী IV সংৰক্ষিত ক্ষেত্ৰ) বুলি কোৱা হয়। ইয়াৰ ভিতৰত ২৮ বিঘা অভয়াৰণ্য ব্যঘ্ৰ প্ৰকল্পৰ দ্বাৰা সঞ্চালিত, যি বাঘ সংৰক্ষণৰ বাবে মহত্বপূৰ্ণ। কিছু বন্য অভয়াৰণ্যক পক্ষী অভয়াৰণ্য বুলিও কোৱা হয়, (যেনে - কেওলাদেও ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান) যদিও এতিয়ালৈকে তাক ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান হিচাপে স্বিকৃতি দিয়া হোৱা নাই। বহুতো ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান প্ৰথমে বন্য জীৱন অভয়াৰণ্য আছিল।
भारत में 500 से अधिक प्राणी अभयारण्य हैं, जिन्हें वन्य जीवन अभयारण्य (IUCN श्रेणी IV सुरक्षित क्षेत्र) कहा जाता है। इनमें से 28 बाघ अभयारण्य बाघ परियोजना द्वारा संचालित हैं, जो बाघ-संरक्षण के लिए महत्वपूर्ण हैं। कुछ वन्य अभ्यारण्यों को पक्षी-अभयारण्य कहा जाता रहा है, (जैसे केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान) जब तक कि उन्हें राष्ट्रीय उद्यान का दर्ज़ा नहीं मिल गया। कई राष्ट्रीय उद्यान पहले वन्य जीवन अभयारण्य ही थे।

বন্য জীৱন অভয়াৰণ্য
वन्य जीवन अभयारण्य

ভাৰতত বন্য জীৱন অভয়াৰণ্য বছৰ নাম ৰাজ্য ক্ষেত্ৰফল (বৰ্গ কিঃ মিঃ) 1 1979 Great Indian Bustard মহাৰাষ্ট্ৰ 8496.44 2 1986 कच्छ रेगिस्तान গুজৰাট 7506.22 3 1973 जंगली गधा গুজৰাট 4953.7 4 ND नेलपट्टू অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ 4404 5 1991 दिबांग घाटी অৰুণাচল প্ৰদেশ 4149 6 1987 चांगथांग জম্মু আৰু কাশ্মীৰ 4000 7 1978 नागार्जुन सागर श्रीशैलम অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ 3568 8 ND काराकोरम জম্মু আৰু কাশ্মীৰ 1800 9 1978 कैमुर বিহাৰ 1342.22 10 ND गुंडलब्रह्मेश्वरम অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ 1194 11 1965 गिर গুজৰাট 1153.42 12 1975 नोरादेही मध्य प्रदेश 1034.52 13 1972 केदारनाथ उत्तराखंड 975.24 14 1965 कावल आंध्र प्रदेश 893 15 1952 पाखल आंध्र प्रदेश 879.3 16 1977 पखुइ अरुणाचल प्रदेश 861.95 17 1979 सिमलीपाल उड़ीसा 845.7 18 ND दंडेली कर्नाटक 834.16 19 1953 एतुर्नगरम आंध्र प्रदेश 803 20 1987 लच्छीपोरा जम्मू एवं कश्मीर 800 21 1976 सतकोसिया गॉर्ज उड़ीसा 795.52 22 1989 कामलांग अरुणाचल प्रदेश 783 23 1976 पालामउ झारखंड 767 24 1981 नारायण सरोवर (चिंकारा) गुजरात 765.79 25 1976 रतपानी मध्य प्रदेश 688.79 26 1976 भीमबंध बिहार 681.9 27 1983 केलादेवी राजस्थान 676 28 1963 कोल्लेरु आंध्र प्रदेश 673 29 1977 किन्नरासानि आंध्र प्रदेश 655.41 30 1962 सेचु तुआन नाला हिमाचल प्रदेश 655.32 31 1979 राष्ट्रीय चंबल उत्तर प्रदेश 635 32 ND रोल्लापड़ु आंध्र प्रदेश 614 33 1978 तमोर पिंगला मध्य प्रदेश 608.52 34 1982 स्कूलपणेश्वर गुजरात 607.7 35 1988 सूनाबेमा उड़ीसा 600 36 1986 अस्कोट उत्तराखंड 599.93 36A 1985 मेलघाट महाराष्ट्र 597.23 37 1978 पापीकोंडा आंध्र प्रदेश 590.68 38 1971 कुंभलगढ़ राजस्थान 578.26 39 ND मुंडनतुरइ तमिल नाडु 567.38 40 1974 सीतानदी मध्य प्रदेश 553.36 41 1975 अचानकमार मध्य प्रदेश 551.55 42 1989 बलराम-अंबाजी गुजरात 542.08 43 1987 बिलिगिरि रंगस्वामी मंदिर कर्नाटक 539.52 44 1977 बोरी अभयारण्य मध्य प्रदेश 518.25 45 1981 घाटीगांव मध्य प्रदेश 512 46 1983 फुलवाड़ी राजस्थान 511.41 47 1987 कावेरी कर्नाटक 510.51 48 1986 अंधरी महाराष्ट्र 509.27 49 ND श्रीवेंकटेश्वर आंध्र प्रदेश 506.94 50 1982 काइमूर उत्तर प्रदेश 500.75 51 1985 डम्पा मिजोरम 500 52 1976 पुलिकाट आंध्र प्रदेश 500 53 1983 टोडगढ़ रावली राजस्थान 495.27 54 1974 भद्रा कर्नाटक 492.46 55 ND श्रीविल्लिपुतुर तमिल नाडु 485.2 56 1954 गोविंद पशु विहार उत्तर प्रदेश 481.04 57 1978 बागडोगरा मध्य प्रदेश 478.9 58 1950 पेरियार केरल 472 59 ND श्रीलंका मल्लेश्वर आंध्र प्रदेश 464.42 60 1977 पचमढ़ी मध्य प्रदेश 461.85 61 1978 वाल्मीकीनगर बिहार 461.6 62 ND पुलिकाट तमिल नाडु 461.02 63 1987 सुहागबर्वा उत्तर प्रदेश 428.2 64 1987 ओवरा-अरु जम्मू एवं कश्मीर 425 65 1985 कोयना महाराष्ट्र 423.55 66 1979 सीता माता राजस्थान 422.94 67 1962 टुंडाह हिमाचल प्रदेश 419.48 68 1974 शरावती घाटी कर्नाटक 413.23 69 1976 कटेरनियाघाट उत्तर प्रदेश 400.09 70 1981 कोटगढ़ उड़ीसा 399.05 71 1974 शेट्टिहल्ली कर्नाटक 395.6 72 1928 मानस आसाम 391 73 1988 गुमटी त्रिपुरा 389.54 74 1958 राधागिरि महाराष्ट्र 371.88 75 1974 गाँधीसागर मध्य प्रदेश 368.62 76 1975 संजय (डुबरी) मध्य प्रदेश 364.69 77 1976 Singhalila पश्चिम बंगाल 362.4 78 1986 कलसुबाई हरीशचंद्र महाराष्ट्र 361.71 79 ND कौंडिन्य आंध्र प्रदेश 357 80 1982 रुपी भाभा हिमाचल प्रदेश 354.14 81 1983 सरदारपुर फ्लोरिकन मध्य प्रदेश 348.12 82 1985 देबरीगढ़ उड़ीसा 346.91 83 ND कुनो-पालपुर मध्य प्रदेश 345 84 1981 पालपुर – कुनो वन्यजीवन अभयारण्य मध्य प्रदेश 344.68 85 1973 वायनाड केरल 344.44 86 1986 जायकवाडी महाराष्ट्र 341.05 87 1978 समरसोत मध्य प्रदेश 340.35 88 1962 कुग्टी हिमाचल प्रदेश 330 89 1986 पेनगंगा महाराष्ट्र 324.62 90 1983 पोंग बांध अभयारण्य हिमाचल प्रदेश 322.7 91 ND मुदुमलाइ तमिल नाडु 321.55 92 1978 राष्ट्रीय चंबल मध्य प्रदेश 320 93 1985 चंडोली महाराष्ट्र 308.97 94 1982 रामगढ़ बूंदी राजस्थान 307 95 1988 बद्रमा उड़ीसा 304.03 96 1987 सोननंदी उत्तर प्रदेश 301.18 97 1982 जमवा रामगढ़ राजस्थान 300 98 1980 मैरीन (कच्छ की खाड़ी) गुजरात 293.03 99 1960 माउंट आबू राजस्थान 288.84 100 1976 सिंघोरी (सिंधरी) मध्य प्रदेश 287.91 101 1973 परंबीकुलम केरल 285 102 1980 मेहाओ अरुणाचल प्रदेश 281.5 103 1983 राष्ट्रीय च्म्बल राजस्थान 280 104 1972 गोमरदाह मध्य प्रदेश 277.82 105 1984 कुल्दीहा उड़ीसा 272.75 106 1955 दाराह राजस्थान 265.83 107 1983 पामेद जंगली भैंसा मध्य प्रदेश 262 108 1986 गौतल औतरामघाट महाराष्ट्र 260.61 109 1976 गौतम बुद्ध बिहार 259.48 110 1986 बक्सा पश्चिम बंगाल 251.89 111 1988 कांजी जम्मू एवं कश्मीर 250 112 1983 उदंती जंगली भैंसा मध्य प्रदेश 247.59 113 1974 मुकंबिका कर्नाटक 247 114 1983 पनपथ मध्य प्रदेश 245.84 115 1976 बर्नवपरा मध्य प्रदेश 244.66 116 1962 नर्गु हिमाचल प्रदेश 243.13 117 1962 बांदली हिमाचल प्रदेश 239.47 118 1978 कोरिंग आंध्र प्रदेश 235.79 119 1977 रानीपुर उत्तर प्रदेश 230.31 120 1983 भेंस्रोदगढ़ राजस्थान 229.14 121 1972 किशनपुर उत्तर प्रदेश 227.12 122 ND कलक्कडु तमिल नाडु 223.58 123 1989 ईगलनेस्ट अरुणाचल प्रदेश 217 124 1990 जलदपारा पश्चिम बंगाल 216.51 125 1987 स्पाइक द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 211.7 126 1978 लवलांग बिहार 211.03 127 1985 नक्ती बांध बिहार 206.4 128 1986 काबर बिहार 204 129 1981 करेरा मध्य प्रदेश 202.21 130 1975 इंटकी नागालैंड 202.02 131 ND कृष्णा आंध्र प्रदेश 194.81 132 1976 डाल्मा बिहार 193.22 133 1985 बरेठा राजस्थान 192.76 134 1979 बर्दा गुजरात 192.31 135 1978 हदगढ़ उड़ीसा 191.06 136 1978 डी’एरिंग स्मारक अरुणाचल प्रदेश 190 137 1975 अबोहर पंजाब 188.24 138 1976 हजारीबाग बिहार 186.25 139 1987 गुलमर्ग जम्मू एवं कश्मीर 186 140 1985 लाखड़ी घाटी उड़ीसा 185.87 141 1989 यगोउपोपकी लोक्चाओ मणिपुर 184.8 142 1974 ब्रह्मगिरि कर्नाटक 181.29 143 1978 जस्सोर गुजरात 180.66 144 1985 कोडर्मा बिहार 177.95 145 1969 यवाल महाराष्ट्र 177.52 146 1982 चंडक डम्पारा उड़ीसा 175.79 147 1934 सोनै रूपै आसाम 175 148 1987 तृष्णा त्रिपुरा 170.56 149 1981 बैसिपल्ली उड़ीसा 168.35 150 1990 पूर्णा गुजरात 160.84 151 1970 नागजिरा महाराष्ट्र 152.81 152 1991 न्गेंगपुइ मिजोरम 150 153 1967 भगवान महावीर गोआ 148.52 154 1992 कर्लापट उड़ीसा 147.66 155 1978 ईटानगर अरुणाचल प्रदेश 140.3 156 1983 भैरमगढ़ मध्य प्रदेश 138.95 157 1985 नमेरी आसाम 137.07 158 1980 प्राणहित आंध्र प्रदेश 136.02 159 1986 चप्राल महाराष्ट्र 134.78 160 1985 इंटर्व्यू द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 133 161 1985 भीमाशंकर महाराष्ट्र 130.78 162 1990 जम्बुघोड़ा गुजरात 130.38 163 1952 पोचरम आंध्र प्रदेश 130 164 1958 नेय्यर केरल 128 165 1976 मूर्ति वन्यजीवन पश्चिम बंगाल 127.22 166 1958 पीचि वझानि केरल 125 167 ND खेवनी मध्य प्रदेश 122.7 168 1969 नल सरोवर गुजरात 120.82 169 1962 गोबिंद सागर एवं नैनादेवी हिमाचल प्रदेश 120.67 170 1974 राणेबेन्नूर कर्नाटक 119 171 1982 खालसुनी उड़ीसा 116 172 1987 चौटाला हरयाणा 113.96 173 1983 फेनसैटेलाइट मध्य प्रदेश 110.24 174 1976 छैल हिमाचल प्रदेश 110.04 175 1987 हीरपोरा जम्मू एवं कश्मीर 110 176 ND सुंधा माता राजस्थान 107 177 1949 गांगुल स्याहबेही हिमाचल प्रदेश 105.46 178 1987 तालकावेरी कर्नाटक 105 179 1984 चिमोनी केरल 105 180 1968 भगवान महावीर गोआ 105 181 1975 बदनखोह मध्य प्रदेश 104.35 182 1984 सवाई मानसिंह राजस्थान 103.25 183 1987 पुष्पगिरि कर्नाटक 102.59 184 1984 शेंदुरुनि केरल 100.32 185 1986 नंदपुर मदमेश्वर महाराष्ट्र 100.12 186 1989 सेस्सा ऑर्किड अरुणाचल प्रदेश 100 187 1980 जवाहर सागर राजस्थान 100 188 1983 शेरगढ़ राजस्थान 98.71 189 1962 दर्लाघात हिमाचल प्रदेश 98.71 190 1984 चिन्नार केरल 90.44 191 1974 सोमेश्वर कर्नाटक 88.4 192 1986 अनेर बांध महाराष्ट्र 82.94 193 ND मुक्कुर्थी तमिल नाडु 78.46 194 1957 चंद्रप्रभा उत्तर प्रदेश 78 195 1976 इडुक्की केरल 77 196 1988 कतेपूर्ना महाराष्ट्र 73.69 197 1985 ओरांग आसाम 72.6 198 1984 बालुखंड कोणार्क उड़ीसा 71.72 199 1962 शिखरी देवी हिमाचल प्रदेश 71.19 200 1979 लाओखोवा आसाम 70.14 201 1975 भितरकनिका उड़ीसा 70 202 1986 फंसाद महाराष्ट्र 69.79 203 1976 तीर्थन हिमाचल प्रदेश 68.25 204 1976 महुआदौर बिहार 63.25 205 1954 कनावार हिमाचल प्रदेश 61.57 206 1970 बोर महाराष्ट्र 61.1 207 1955 वन विहार राजस्थान 59.93 208 1974 नरसिंहगढ़ मध्य प्रदेश 57.19 209 1985 चुरधर हिमाचल प्रदेश 56.59 210 1982 रतनमहल गुजरात 55.65 211 1991 काने अरुणाचल प्रदेश 55 212 1984 अरलम केरल 55 213 1983 पेप्परा केरल 53 214 1956 जयसमंद राजस्थान 52 215 1984 बारसे र्होडोडेंड्रॉन अभयारण्य सिक्किम 51.76 216 1984 फांबोंग ल्हो सिक्किम 51.76 217 1980 नाहरगढ़ राजस्थान 50 218 1974 मेलकोत मंदिर कर्नाटक 49.82 219 1984 पारसनाथ बिहार 49.23 220 ND पाभा आसाम 49 221 1988 बिनसर उत्तराखंड 45.59 222 1981 केन घड़ियाल मध्य प्रदेश 45 223 1982 हरिके सरोवर पंजाब 43 224 1981 सोन घड़ियाल मध्य प्रदेश 41.8 225 1991 खौंगलंग मिजोरम 41 226 1989 डिपोर बील आसाम 40 227 1989 पनिया गुजरात 39.63 228 1981 सुरिनसर-मनसर जम्मू एवं कश्मीर 39.58 229 1976 सेनचल पश्चिम बंगाल 38.88 230 1987 पोबित्र वन्य जीवन अभयारण्य आसाम 38.83 231 1962 रक्षम चितकुल हिमाचल प्रदेश 38.27 232 1976 लोठियान द्वीप पश्चिम बंगाल 38 233 1962 नैना देवी हिमाचल प्रदेश 37.19 234 1978 शिवराम आंध्र प्रदेश 36.29 235 1962 तालरा हिमाचल प्रदेश 36.16 236 1978 राजगीर बिहार 35.84 237 1987 मैनाम सिक्किम 35.34 238 1981 नंदिनी जम्मू एवं कश्मीर 33.72 239 1984 शिंगबा र्होडोडेंड्रॉन सिक्किम 32.5 240 1987 ओवेरा जम्मू एवं कश्मीर 32.37 241 1962 माजाथाल हिमाचल प्रदेश 31.64 242 1954 मनाली अभयारण्य हिमाचल प्रदेश 31.27 243 1949 कालाटॉप एवं खजिहार हिमाचल प्रदेश 30.69 244 1970 तांसा महाराष्ट्र 30.41 245 1974 नुगु कर्नाटक 30.32 246 1974 घटप्रभा कर्नाटक 29.78 247 1962 लिप्पा असरांग हिमाचल प्रदेश 29.53 248 1987 लैंडफॉल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 29.48 249 1987 मालवन मैरीन महाराष्ट्र 29.12 250 1981 नोंगखायलम मेघालय 29 251 1962 दरांगघाटी हिमाचल प्रदेश 27.01 252 1980 बरनाडी आसाम 26.22 253 1987 लिंबर जम्मू एवं कश्मीर 26 254 सुखना चंडीगढ़ 25.42 255 1983 थट्टेकड बर्ड केरल 25 256 1983 मगरमच्छ (लोहाबर्रैक) अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 22.21 257 1986 हस्तिनापुर उत्तर प्रदेश 20.73 258 ND टोंगरी जम्मू एवं कश्मीर 20 259 1978 मंजीरा आंध्र प्रदेश 20 260 1987 सेपाहीजल त्रिपुरा 18.53 261 1954 खोखन हिमाचल प्रदेश 17.6 262 ND पॉइंट कैलिमेयर तमिल नाडु 17.26 263 1958 सिंबलबर हिमाचल प्रदेश 17.2 264 1987 छिलका झील (नलबान) उड़ीसा 15.53 265 1988 रामपुरा गुजरात 15.01 266 1985 अरबिथिट्टु कर्नाटक 13.5 267 ND इंदिरा प्रियदर्शिनी दिल्ली 13.2 268 1983 सैलान फ्लोरिकन मध्य प्रदेश 12.96 269 1981 रामनगर जम्मू एवं कश्मीर 12.9 270 1954 कायस हिमाचल प्रदेश 12.2 271 1975 बीर शिकारगढ़ हरियाणा 10.93 272 1985 सागरेश्वर महाराष्ट्र 10.87 273 1987 डिफेंस द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 10.49 274 ND होकरसर जम्मू एवं कश्मीर 10 275 1987 सिंक्यू द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.51 276 1987 फ्लैट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.36 277 1987 बुचान द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.33 278 1977 बैरन द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 8.1 279 1987 कायड द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 8 280 1972 बोंडला वन्य जीवन गोआ 8 281 1987 शीयर्मे द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 7.85 282 1987 पगेट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 7.36 283 1985 तिलनचांग द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.83 284 1977 नारकोंडम द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.81 285 1987 वेस्ट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.4 286 1987 ईस्ट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.11 287 1976 हैलिडे द्वीप पश्चिम बंगाल 5.95 288 1987 रांगेर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 4.26 289 1987 स्वैंप द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 4.09 290 1987 ईस्ट (इंग्लिस) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.55 291 1977 नॉर्थ रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.48 292 1987 बैनेट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.46 293 1987 तालबाइचा द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.21 294 1987 पॉइंट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.07 295 1987 बालटाल जम्मू एवं कश्मीर 3 296 1987 बाँडोविले द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.55 297 1987 टेबल (डेलगारनो) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.29 298 1985 बैटिमाल्वे द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.23 299 1987 जेम्स द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.1 300 1979 डॉ सलीम अली पक्षी अभयारण्य गोआ 1.8 301 1987 रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.74 302 1987 टेबल (एक्सेलशियर) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.69 303 1977 साउथ सेंटिनल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.61 304 1987 सैंडी द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.58 305 1987 रोपर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.46 306 1987 पिटमैन द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.37 307 1987 साउथ ब्रदर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.24 308 1987 साउथ रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.17 309 1987 ब्लफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.14 310 1987 सर ह्यूज रोज़ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.06 311 1987 टेम्पल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.04 312 1987 रॉस द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.01 313 ND रंगनथिट्टू कर्नाटक 0.67 314 ND बीर मोतीबाग Motibagh पंजाब ND 315 ND भागमार मेघालय ND 316 ND ताल छप्पर राजस्थान ND 317 ND रेणुका हिमाचल प्रदेश ND 318 ND शिल्ली हिमाचल प्रदेश ND 319 ND बीर बुन्नेरहेरी पंजाब ND 320 ND बस्सी राजस्थान ND 321 ND राष्ट्रीय घड़ियाल राजस्थान ND 322 ND खिजाड़िया गुजरात ND 323 ND बीर गुरद्यालपुर पंजाब ND 324 ND आसान ब्रैज बर्ड वॉचिंग उत्तर प्रदेश ND 325 ND चिल्ला उत्तर प्रदेश ND 326 ND महावीर स्वामी उत्तर प्रदेश ND 327 ND नवाबगंज उत्तर प्रदेश ND 328 ND समसपुर उत्तर प्रदेश ND 329 ND ढकना कोलकाज़ महाराष्ट्र ND 330 ND गांधारी महाराष्ट्र ND 331 ND वेनगंगा महाराष्ट्र ND 332 ND धुमखल गुजरात ND 333 ND उषाकोठी उड़ीसा ND 334 ND चंद्रप्रभा बिहार ND 335 ND तोपचांची बिहार ND 336 ND बिबनुतिभूषन पश्चिम बंगाल ND 337 ND बेतुवादाहरी पश्चिम बंगाल ND 338 ND बल्लवपुर पश्चिम बंगाल ND 339 ND चंप्रमरी पश्चिम बंगाल ND 340 ND गोरुमारा पश्चिम बंगाल ND 341 ND जोरपोखरी पश्चिम बंगाल ND 342 ND महानंदा पश्चिम बंगाल ND 343 ND पमधन पश्चिम बंगाल ND 344 ND रमणबागान पश्चिम बंगाल ND 345 ND रायगंज पश्चिम बंगाल ND 346 ND क्योंगसिया ऑल्पाइन सिक्किम ND 347 ND गरमपानी आसाम ND 348 ND सिजु मेघालय ND 349 ND पुलेबात्ज़े नागालैंड ND 350 ND फाकिम नागालैंड ND 351 ND चरिलम त्रिपुरा ND 352 ND लजमडुगु आंध्र प्रदेश ND 353 ND करिकिली तमिल नाडु ND 354 ND वेदांतांगल तमिल नाडु ND 355 ND वेट्टंगुड़ी तमिल नाडु ND 356 ND वल्लनाडु तमिल नाडु 16.41 357 ND कुमारकोम केरल ND
भारत में वन्य जीवन अभयारण्य वर्ष नाम राज्य क्षेत्रफल (वर्ग कि.मी.) 1 1979 Great Indian Bustard महाराष्ट्र 8496.44 2 1986 कच्छ रेगिस्तान गुजरात 7506.22 3 1973 जंगली गधा गुजरात 4953.7 4 ND नेलपट्टू आंध्र प्रदेश 4404 5 1991 दिबांग घाटी अरुणाचल प्रदेश 4149 6 1987 चांगथांग जम्मू एवं कश्मीर 4000 7 1978 नागार्जुन सागर श्रीशैलम आंध्र प्रदेश 3568 8 ND काराकोरम जम्मू एवं कश्मीर 1800 9 1978 कैमुर बिहार 1342.22 10 ND गुंडलब्रह्मेश्वरम आंध्र प्रदेश 1194 11 1965 गिर गुजरात 1153.42 12 1975 नोरादेही मध्य प्रदेश 1034.52 13 1972 केदारनाथ उत्तराखंड 975.24 14 1965 कावल आंध्र प्रदेश 893 15 1952 पाखल आंध्र प्रदेश 879.3 16 1977 पखुइ अरुणाचल प्रदेश 861.95 17 1979 सिमलीपाल उड़ीसा 845.7 18 ND दंडेली कर्नाटक 834.16 19 1953 एतुर्नगरम आंध्र प्रदेश 803 20 1987 लच्छीपोरा जम्मू एवं कश्मीर 800 21 1976 सतकोसिया गॉर्ज उड़ीसा 795.52 22 1989 कामलांग अरुणाचल प्रदेश 783 23 1976 पालामउ झारखंड 767 24 1981 नारायण सरोवर (चिंकारा) गुजरात 765.79 25 1976 रतपानी मध्य प्रदेश 688.79 26 1976 भीमबंध बिहार 681.9 27 1983 केलादेवी राजस्थान 676 28 1963 कोल्लेरु आंध्र प्रदेश 673 29 1977 किन्नरासानि आंध्र प्रदेश 655.41 30 1962 सेचु तुआन नाला हिमाचल प्रदेश 655.32 31 1979 राष्ट्रीय चंबल उत्तर प्रदेश 635 32 ND रोल्लापड़ु आंध्र प्रदेश 614 33 1978 तमोर पिंगला मध्य प्रदेश 608.52 34 1982 स्कूलपणेश्वर गुजरात 607.7 35 1988 सूनाबेमा उड़ीसा 600 36 1986 अस्कोट उत्तराखंड 599.93 36A 1985 मेलघाट महाराष्ट्र 597.23 37 1978 पापीकोंडा आंध्र प्रदेश 590.68 38 1971 कुंभलगढ़ राजस्थान 578.26 39 ND मुंडनतुरइ तमिल नाडु 567.38 40 1974 सीतानदी मध्य प्रदेश 553.36 41 1975 अचानकमार मध्य प्रदेश 551.55 42 1989 बलराम-अंबाजी गुजरात 542.08 43 1987 बिलिगिरि रंगस्वामी मंदिर कर्नाटक 539.52 44 1977 बोरी अभयारण्य मध्य प्रदेश 518.25 45 1981 घाटीगांव मध्य प्रदेश 512 46 1983 फुलवाड़ी राजस्थान 511.41 47 1987 कावेरी कर्नाटक 510.51 48 1986 अंधरी महाराष्ट्र 509.27 49 ND श्रीवेंकटेश्वर आंध्र प्रदेश 506.94 50 1982 काइमूर उत्तर प्रदेश 500.75 51 1985 डम्पा मिजोरम 500 52 1976 पुलिकाट आंध्र प्रदेश 500 53 1983 टोडगढ़ रावली राजस्थान 495.27 54 1974 भद्रा कर्नाटक 492.46 55 ND श्रीविल्लिपुतुर तमिल नाडु 485.2 56 1954 गोविंद पशु विहार उत्तर प्रदेश 481.04 57 1978 बागडोगरा मध्य प्रदेश 478.9 58 1950 पेरियार केरल 472 59 ND श्रीलंका मल्लेश्वर आंध्र प्रदेश 464.42 60 1977 पचमढ़ी मध्य प्रदेश 461.85 61 1978 वाल्मीकीनगर बिहार 461.6 62 ND पुलिकाट तमिल नाडु 461.02 63 1987 सुहागबर्वा उत्तर प्रदेश 428.2 64 1987 ओवरा-अरु जम्मू एवं कश्मीर 425 65 1985 कोयना महाराष्ट्र 423.55 66 1979 सीता माता राजस्थान 422.94 67 1962 टुंडाह हिमाचल प्रदेश 419.48 68 1974 शरावती घाटी कर्नाटक 413.23 69 1976 कटेरनियाघाट उत्तर प्रदेश 400.09 70 1981 कोटगढ़ उड़ीसा 399.05 71 1974 शेट्टिहल्ली कर्नाटक 395.6 72 1928 मानस आसाम 391 73 1988 गुमटी त्रिपुरा 389.54 74 1958 राधागिरि महाराष्ट्र 371.88 75 1974 गाँधीसागर मध्य प्रदेश 368.62 76 1975 संजय (डुबरी) मध्य प्रदेश 364.69 77 1976 Singhalila पश्चिम बंगाल 362.4 78 1986 कलसुबाई हरीशचंद्र महाराष्ट्र 361.71 79 ND कौंडिन्य आंध्र प्रदेश 357 80 1982 रुपी भाभा हिमाचल प्रदेश 354.14 81 1983 सरदारपुर फ्लोरिकन मध्य प्रदेश 348.12 82 1985 देबरीगढ़ उड़ीसा 346.91 83 ND कुनो-पालपुर मध्य प्रदेश 345 84 1981 पालपुर – कुनो वन्यजीवन अभयारण्य मध्य प्रदेश 344.68 85 1973 वायनाड केरल 344.44 86 1986 जायकवाडी महाराष्ट्र 341.05 87 1978 समरसोत मध्य प्रदेश 340.35 88 1962 कुग्टी हिमाचल प्रदेश 330 89 1986 पेनगंगा महाराष्ट्र 324.62 90 1983 पोंग बांध अभयारण्य हिमाचल प्रदेश 322.7 91 ND मुदुमलाइ तमिल नाडु 321.55 92 1978 राष्ट्रीय चंबल मध्य प्रदेश 320 93 1985 चंडोली महाराष्ट्र 308.97 94 1982 रामगढ़ बूंदी राजस्थान 307 95 1988 बद्रमा उड़ीसा 304.03 96 1987 सोननंदी उत्तर प्रदेश 301.18 97 1982 जमवा रामगढ़ राजस्थान 300 98 1980 मैरीन (कच्छ की खाड़ी) गुजरात 293.03 99 1960 माउंट आबू राजस्थान 288.84 100 1976 सिंघोरी (सिंधरी) मध्य प्रदेश 287.91 101 1973 परंबीकुलम केरल 285 102 1980 मेहाओ अरुणाचल प्रदेश 281.5 103 1983 राष्ट्रीय च्म्बल राजस्थान 280 104 1972 गोमरदाह मध्य प्रदेश 277.82 105 1984 कुल्दीहा उड़ीसा 272.75 106 1955 दाराह राजस्थान 265.83 107 1983 पामेद जंगली भैंसा मध्य प्रदेश 262 108 1986 गौतल औतरामघाट महाराष्ट्र 260.61 109 1976 गौतम बुद्ध बिहार 259.48 110 1986 बक्सा पश्चिम बंगाल 251.89 111 1988 कांजी जम्मू एवं कश्मीर 250 112 1983 उदंती जंगली भैंसा मध्य प्रदेश 247.59 113 1974 मुकंबिका कर्नाटक 247 114 1983 पनपथ मध्य प्रदेश 245.84 115 1976 बर्नवपरा मध्य प्रदेश 244.66 116 1962 नर्गु हिमाचल प्रदेश 243.13 117 1962 बांदली हिमाचल प्रदेश 239.47 118 1978 कोरिंग आंध्र प्रदेश 235.79 119 1977 रानीपुर उत्तर प्रदेश 230.31 120 1983 भेंस्रोदगढ़ राजस्थान 229.14 121 1972 किशनपुर उत्तर प्रदेश 227.12 122 ND कलक्कडु तमिल नाडु 223.58 123 1989 ईगलनेस्ट अरुणाचल प्रदेश 217 124 1990 जलदपारा पश्चिम बंगाल 216.51 125 1987 स्पाइक द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 211.7 126 1978 लवलांग बिहार 211.03 127 1985 नक्ती बांध बिहार 206.4 128 1986 काबर बिहार 204 129 1981 करेरा मध्य प्रदेश 202.21 130 1975 इंटकी नागालैंड 202.02 131 ND कृष्णा आंध्र प्रदेश 194.81 132 1976 डाल्मा बिहार 193.22 133 1985 बरेठा राजस्थान 192.76 134 1979 बर्दा गुजरात 192.31 135 1978 हदगढ़ उड़ीसा 191.06 136 1978 डी’एरिंग स्मारक अरुणाचल प्रदेश 190 137 1975 अबोहर पंजाब 188.24 138 1976 हजारीबाग बिहार 186.25 139 1987 गुलमर्ग जम्मू एवं कश्मीर 186 140 1985 लाखड़ी घाटी उड़ीसा 185.87 141 1989 यगोउपोपकी लोक्चाओ मणिपुर 184.8 142 1974 ब्रह्मगिरि कर्नाटक 181.29 143 1978 जस्सोर गुजरात 180.66 144 1985 कोडर्मा बिहार 177.95 145 1969 यवाल महाराष्ट्र 177.52 146 1982 चंडक डम्पारा उड़ीसा 175.79 147 1934 सोनै रूपै आसाम 175 148 1987 तृष्णा त्रिपुरा 170.56 149 1981 बैसिपल्ली उड़ीसा 168.35 150 1990 पूर्णा गुजरात 160.84 151 1970 नागजिरा महाराष्ट्र 152.81 152 1991 न्गेंगपुइ मिजोरम 150 153 1967 भगवान महावीर गोआ 148.52 154 1992 कर्लापट उड़ीसा 147.66 155 1978 ईटानगर अरुणाचल प्रदेश 140.3 156 1983 भैरमगढ़ मध्य प्रदेश 138.95 157 1985 नमेरी आसाम 137.07 158 1980 प्राणहित आंध्र प्रदेश 136.02 159 1986 चप्राल महाराष्ट्र 134.78 160 1985 इंटर्व्यू द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 133 161 1985 भीमाशंकर महाराष्ट्र 130.78 162 1990 जम्बुघोड़ा गुजरात 130.38 163 1952 पोचरम आंध्र प्रदेश 130 164 1958 नेय्यर केरल 128 165 1976 मूर्ति वन्यजीवन पश्चिम बंगाल 127.22 166 1958 पीचि वझानि केरल 125 167 ND खेवनी मध्य प्रदेश 122.7 168 1969 नल सरोवर गुजरात 120.82 169 1962 गोबिंद सागर एवं नैनादेवी हिमाचल प्रदेश 120.67 170 1974 राणेबेन्नूर कर्नाटक 119 171 1982 खालसुनी उड़ीसा 116 172 1987 चौटाला हरयाणा 113.96 173 1983 फेनसैटेलाइट मध्य प्रदेश 110.24 174 1976 छैल हिमाचल प्रदेश 110.04 175 1987 हीरपोरा जम्मू एवं कश्मीर 110 176 ND सुंधा माता राजस्थान 107 177 1949 गांगुल स्याहबेही हिमाचल प्रदेश 105.46 178 1987 तालकावेरी कर्नाटक 105 179 1984 चिमोनी केरल 105 180 1968 भगवान महावीर गोआ 105 181 1975 बदनखोह मध्य प्रदेश 104.35 182 1984 सवाई मानसिंह राजस्थान 103.25 183 1987 पुष्पगिरि कर्नाटक 102.59 184 1984 शेंदुरुनि केरल 100.32 185 1986 नंदपुर मदमेश्वर महाराष्ट्र 100.12 186 1989 सेस्सा ऑर्किड अरुणाचल प्रदेश 100 187 1980 जवाहर सागर राजस्थान 100 188 1983 शेरगढ़ राजस्थान 98.71 189 1962 दर्लाघात हिमाचल प्रदेश 98.71 190 1984 चिन्नार केरल 90.44 191 1974 सोमेश्वर कर्नाटक 88.4 192 1986 अनेर बांध महाराष्ट्र 82.94 193 ND मुक्कुर्थी तमिल नाडु 78.46 194 1957 चंद्रप्रभा उत्तर प्रदेश 78 195 1976 इडुक्की केरल 77 196 1988 कतेपूर्ना महाराष्ट्र 73.69 197 1985 ओरांग आसाम 72.6 198 1984 बालुखंड कोणार्क उड़ीसा 71.72 199 1962 शिखरी देवी हिमाचल प्रदेश 71.19 200 1979 लाओखोवा आसाम 70.14 201 1975 भितरकनिका उड़ीसा 70 202 1986 फंसाद महाराष्ट्र 69.79 203 1976 तीर्थन हिमाचल प्रदेश 68.25 204 1976 महुआदौर बिहार 63.25 205 1954 कनावार हिमाचल प्रदेश 61.57 206 1970 बोर महाराष्ट्र 61.1 207 1955 वन विहार राजस्थान 59.93 208 1974 नरसिंहगढ़ मध्य प्रदेश 57.19 209 1985 चुरधर हिमाचल प्रदेश 56.59 210 1982 रतनमहल गुजरात 55.65 211 1991 काने अरुणाचल प्रदेश 55 212 1984 अरलम केरल 55 213 1983 पेप्परा केरल 53 214 1956 जयसमंद राजस्थान 52 215 1984 बारसे र्होडोडेंड्रॉन अभयारण्य सिक्किम 51.76 216 1984 फांबोंग ल्हो सिक्किम 51.76 217 1980 नाहरगढ़ राजस्थान 50 218 1974 मेलकोत मंदिर कर्नाटक 49.82 219 1984 पारसनाथ बिहार 49.23 220 ND पाभा आसाम 49 221 1988 बिनसर उत्तराखंड 45.59 222 1981 केन घड़ियाल मध्य प्रदेश 45 223 1982 हरिके सरोवर पंजाब 43 224 1981 सोन घड़ियाल मध्य प्रदेश 41.8 225 1991 खौंगलंग मिजोरम 41 226 1989 डिपोर बील आसाम 40 227 1989 पनिया गुजरात 39.63 228 1981 सुरिनसर-मनसर जम्मू एवं कश्मीर 39.58 229 1976 सेनचल पश्चिम बंगाल 38.88 230 1987 पोबित्र वन्य जीवन अभयारण्य आसाम 38.83 231 1962 रक्षम चितकुल हिमाचल प्रदेश 38.27 232 1976 लोठियान द्वीप पश्चिम बंगाल 38 233 1962 नैना देवी हिमाचल प्रदेश 37.19 234 1978 शिवराम आंध्र प्रदेश 36.29 235 1962 तालरा हिमाचल प्रदेश 36.16 236 1978 राजगीर बिहार 35.84 237 1987 मैनाम सिक्किम 35.34 238 1981 नंदिनी जम्मू एवं कश्मीर 33.72 239 1984 शिंगबा र्होडोडेंड्रॉन सिक्किम 32.5 240 1987 ओवेरा जम्मू एवं कश्मीर 32.37 241 1962 माजाथाल हिमाचल प्रदेश 31.64 242 1954 मनाली अभयारण्य हिमाचल प्रदेश 31.27 243 1949 कालाटॉप एवं खजिहार हिमाचल प्रदेश 30.69 244 1970 तांसा महाराष्ट्र 30.41 245 1974 नुगु कर्नाटक 30.32 246 1974 घटप्रभा कर्नाटक 29.78 247 1962 लिप्पा असरांग हिमाचल प्रदेश 29.53 248 1987 लैंडफॉल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 29.48 249 1987 मालवन मैरीन महाराष्ट्र 29.12 250 1981 नोंगखायलम मेघालय 29 251 1962 दरांगघाटी हिमाचल प्रदेश 27.01 252 1980 बरनाडी आसाम 26.22 253 1987 लिंबर जम्मू एवं कश्मीर 26 254 सुखना चंडीगढ़ 25.42 255 1983 थट्टेकड बर्ड केरल 25 256 1983 मगरमच्छ (लोहाबर्रैक) अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 22.21 257 1986 हस्तिनापुर उत्तर प्रदेश 20.73 258 ND टोंगरी जम्मू एवं कश्मीर 20 259 1978 मंजीरा आंध्र प्रदेश 20 260 1987 सेपाहीजल त्रिपुरा 18.53 261 1954 खोखन हिमाचल प्रदेश 17.6 262 ND पॉइंट कैलिमेयर तमिल नाडु 17.26 263 1958 सिंबलबर हिमाचल प्रदेश 17.2 264 1987 छिलका झील (नलबान) उड़ीसा 15.53 265 1988 रामपुरा गुजरात 15.01 266 1985 अरबिथिट्टु कर्नाटक 13.5 267 ND इंदिरा प्रियदर्शिनी दिल्ली 13.2 268 1983 सैलान फ्लोरिकन मध्य प्रदेश 12.96 269 1981 रामनगर जम्मू एवं कश्मीर 12.9 270 1954 कायस हिमाचल प्रदेश 12.2 271 1975 बीर शिकारगढ़ हरियाणा 10.93 272 1985 सागरेश्वर महाराष्ट्र 10.87 273 1987 डिफेंस द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 10.49 274 ND होकरसर जम्मू एवं कश्मीर 10 275 1987 सिंक्यू द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.51 276 1987 फ्लैट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.36 277 1987 बुचान द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 9.33 278 1977 बैरन द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 8.1 279 1987 कायड द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 8 280 1972 बोंडला वन्य जीवन गोआ 8 281 1987 शीयर्मे द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 7.85 282 1987 पगेट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 7.36 283 1985 तिलनचांग द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.83 284 1977 नारकोंडम द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.81 285 1987 वेस्ट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.4 286 1987 ईस्ट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 6.11 287 1976 हैलिडे द्वीप पश्चिम बंगाल 5.95 288 1987 रांगेर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 4.26 289 1987 स्वैंप द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 4.09 290 1987 ईस्ट (इंग्लिस) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.55 291 1977 नॉर्थ रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.48 292 1987 बैनेट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.46 293 1987 तालबाइचा द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.21 294 1987 पॉइंट द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 3.07 295 1987 बालटाल जम्मू एवं कश्मीर 3 296 1987 बाँडोविले द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.55 297 1987 टेबल (डेलगारनो) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.29 298 1985 बैटिमाल्वे द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.23 299 1987 जेम्स द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 2.1 300 1979 डॉ सलीम अली पक्षी अभयारण्य गोआ 1.8 301 1987 रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.74 302 1987 टेबल (एक्सेलशियर) द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.69 303 1977 साउथ सेंटिनल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.61 304 1987 सैंडी द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.58 305 1987 रोपर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.46 306 1987 पिटमैन द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.37 307 1987 साउथ ब्रदर द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.24 308 1987 साउथ रीफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.17 309 1987 ब्लफ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.14 310 1987 सर ह्यूज रोज़ द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.06 311 1987 टेम्पल द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.04 312 1987 रॉस द्वीप अंदमान निकोबार द्वीपसमूह 1.01 313 ND रंगनथिट्टू कर्नाटक 0.67 314 ND बीर मोतीबाग Motibagh पंजाब ND 315 ND भागमार मेघालय ND 316 ND ताल छप्पर राजस्थान ND 317 ND रेणुका हिमाचल प्रदेश ND 318 ND शिल्ली हिमाचल प्रदेश ND 319 ND बीर बुन्नेरहेरी पंजाब ND 320 ND बस्सी राजस्थान ND 321 ND राष्ट्रीय घड़ियाल राजस्थान ND 322 ND खिजाड़िया गुजरात ND 323 ND बीर गुरद्यालपुर पंजाब ND 324 ND आसान ब्रैज बर्ड वॉचिंग उत्तर प्रदेश ND 325 ND चिल्ला उत्तर प्रदेश ND 326 ND महावीर स्वामी उत्तर प्रदेश ND 327 ND नवाबगंज उत्तर प्रदेश ND 328 ND समसपुर उत्तर प्रदेश ND 329 ND ढकना कोलकाज़ महाराष्ट्र ND 330 ND गांधारी महाराष्ट्र ND 331 ND वेनगंगा महाराष्ट्र ND 332 ND धुमखल गुजरात ND 333 ND उषाकोठी उड़ीसा ND 334 ND चंद्रप्रभा बिहार ND 335 ND तोपचांची बिहार ND 336 ND बिबनुतिभूषन पश्चिम बंगाल ND 337 ND बेतुवादाहरी पश्चिम बंगाल ND 338 ND बल्लवपुर पश्चिम बंगाल ND 339 ND चंप्रमरी पश्चिम बंगाल ND 340 ND गोरुमारा पश्चिम बंगाल ND 341 ND जोरपोखरी पश्चिम बंगाल ND 342 ND महानंदा पश्चिम बंगाल ND 343 ND पमधन पश्चिम बंगाल ND 344 ND रमणबागान पश्चिम बंगाल ND 345 ND रायगंज पश्चिम बंगाल ND 346 ND क्योंगसिया ऑल्पाइन सिक्किम ND 347 ND गरमपानी आसाम ND 348 ND सिजु मेघालय ND 349 ND पुलेबात्ज़े नागालैंड ND 350 ND फाकिम नागालैंड ND 351 ND चरिलम त्रिपुरा ND 352 ND लजमडुगु आंध्र प्रदेश ND 353 ND करिकिली तमिल नाडु ND 354 ND वेदांतांगल तमिल नाडु ND 355 ND वेट्टंगुड़ी तमिल नाडु ND 356 ND वल्लनाडु तमिल नाडु 16.41 357 ND कुमारकोम केरल ND

এখন জিলাৰ ভাগ। গোৱা ৰাজ্য দুখন জিলাত বিভক্ত।
एक जिले के भाग। गोआ राज्य दो जिलों में बंटा है। दोनों जिले फिर कई तालुकों में बंटे हैं

জিলা হল ভাৰতীয় ৰাজ্য অথবা কেন্দ্ৰীয় শাসিত প্ৰদেশৰ প্ৰশাসনিক অংশ।
ज़िला भारतीय राज्य या केन्द्र शासित प्रदेश का प्रशासनिक हिस्सा होता है। जिले फिर उप-भागों में या सीधे तालुकों में बंटे होते हैं।

অৱকোলন
अवलोकन

প্ৰত্যেক ৰাজ্য অথবা কেন্দ্ৰীয় শাসিত প্ৰদেশত জিলাৰ সংখ্যা ৰাজ্য # ৰাজ্য জিলা. # ৰাজ্য জিলা.
प्रत्येक राज्य या केन्द्र शासित प्रदेश में जिलों की संख्या राज्य # राज्य ज़िला. # राज्य ज़िला.

1 অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ 13 15 মহাৰাষ্ট্ৰ 35 2 অৰুণাচল প্ৰদেশ 16 16 মণিপুৰ 9 3 অসম 23 17 মেঘালয় 7 4 বিহাৰ 38 18 মিজোৰাম 8 5 চত্তীশগৰ 18 19 नागालैण्ड 8 6 গোৱা 2 20 उडी़सा 30 7 গুজৰাট 33 21 पंजाब 20 8 হাৰিয়ানা 20 22 राजस्थान 33 9 হিমাচল প্ৰদেশ 12 23 सिक्किम 4 10 জম্মু আৰু কাশ্মীৰ 14 24 तमिल नाडू 30 11 ঝাৰখণ্ড 22 25 तेलंगाना 10 12 কৰ্ণাটক 27 26 त्रिपुरा 4 13 কেৰালা 14 27 उत्तराखंड 13 14 মধ্য প্ৰদেশ 51 28 उत्तर प्रदेश '75 29 पश्चिम बंगाल 18 কেন্দ্ৰীয় শাসিত প্ৰদেশ # UT Dist. # UT Dist.
1 आंध्र प्रदेश 13 15 महाराष्ट्र 35 2 अरुणाचल प्रदेश 16 16 मणिपुर 9 3 आसाम 23 17 मेघालय 7 4 बिहार 38 18 मिजोरम 8 5 छत्तीसगढ़ 18 19 नागालैण्ड 8 6 गोआ 2 20 उडी़सा 30 7 गुजरात 33 21 पंजाब 20 8 हरियाणा 20 22 राजस्थान 33 9 हिमाचल प्रदेश 12 23 सिक्किम 4 10 जम्मू एवं कश्मीर 14 24 तमिल नाडू 30 11 झारखंड 22 25 तेलंगाना 10 12 कर्नाटक 27 26 त्रिपुरा 4 13 केरल 14 27 उत्तराखंड 13 14 मध्य प्रदेश 51 28 उत्तर प्रदेश '75 29 पश्चिम बंगाल 18 केन्द्र-शासित प्रदेश # UT Dist. # UT Dist.

ভাৰতৰ জিলা
भारत के ज़िले

শ্ৰী লংকা মাতা (সিংহলা ভাষাত: ශ්රී ලංකා ජාතික ගීය, তামিল ভাষাত: சிறீ லங்கா தாயே) শ্ৰী লংকাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংগীত। এই গীতৰ শব্দৰ সৈতে ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ আৰু আনন্দ সমাৰাকুনক জড়িত কৰা হয়। ১৯৫১ চনত এই গীতে শ্ৰী লংকাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংগীতৰ স্বীকৃতি লাভ কৰে। গীতটিৰ তামিল অনুবাদ কৰিছিল এম নল্লাথম্বীয়ে।
श्रीलंका माता (सिंहला: ශ්රී ලංකා ජාතික ගීය, तमिल: சிறீ லங்கா தாயே), श्रीलंका का राष्ट्रगान है। इस राष्टगान की शब्द और संगीत रचना श्री आनंद समाराकून ने सन 1940 में की थी। सन 1951 में इसे आधिकारिक रूप से श्रीलंका के राष्ट्रगान के रूप में अपनाया गया।

ইতিহাস
इतिहास

১৯৪০ চনত আনন্দ সমাৰাকুনে সিংহল ভাষাত নমো নমো মাতা শীৰ্ষক গীত এটি লিখিছিল। ২২ নৱেম্বৰ ১৯৫১ত ছাৰ এডৱিন বিজেয়েৰত্নেৰ অধ্যক্ষতাত এখন সমিতিয়ে এই গীতক আনুষ্ঠানিকভাৱে শ্ৰী লংকাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংগীত ঘোষণা কৰিলে। তামিল অনুবাদ কৰিছিল এম নল্লাথম্বীয়ে।[1] ১৯৫০ৰ বিবাদৰ পাছত প্ৰথম শাৰী নমো নমো মাতা, অপা শ্ৰী লংকাৰ সলনি ১৯৬১ত শ্ৰীলংকা মাতা, অপা শ্ৰীলংকা কৰা হ'ল।
सन 1940 में आनंद समाराकून ने सिंहल भाषा में नमो नमो माता नामक गीत की रचना की थी। 22 नवम्बर 1951 को सर एड्विन विजेयेरत्ने की अध्यक्षता वाली एक समिति ने इस गीत को आधिकारिक रूप से श्रीलंका के राष्ट्रगान के रूप में अपनाया था। इस राष्ट्रगान का तमिल अनुवाद एम. नल्लाथम्बी ने किया था।[1]

১৯৭৮ত ই সাংবিধানিক মৰ্যাদা লাভ কৰিলে।[2]
1978 में श्रीलंका माता को संवैधानिक मान्यता प्रदान की गयी।[2]

শ্ৰী লংকা মাতা
श्रीलंका माता

অসমীয়া অনুবাদ
हिन्दी अनुवाद

মি এট দ্য জু য়ুট্যুবত আপল'ড হোৱা প্ৰথম ভিডিঅ'। ছাইটৰ সহ-সংস্থাপক জাৱেদ কৰীমে জাৱেদ ব্যৱহাৰকাৰী নামেৰে ২৩ এপ্ৰিল ২০০৫ত এই ভিডিঅ' আপল'ড কৰিছিল।
मी ऐट द ज़ू यूट्यूब पर अपलोड किया गया पहला विडियो है। यह साइट के सह संस्थापक जावेद करीम द्वारा, उपयोगकर्ता नाम "जावेद" के साथ, शनिवार, 23 अप्रैल, 2005 को रात के 8:27 पर अपलोड किया गया था।[1][2][3]

তেওঁ সেই দিনাই নিজৰ য়ুট্যুব একাউণ্ট সৃষ্টি কৰিছিল।[4]
उन्होंने उसी दिन यूट्यूब पर एक खाता बनाया था।[4]

১৯ ছেকেণ্ডৰ ভিডিঅ'টোত জেৱেদ হাঁতীৰ সন্মুখলৈ যায় আৰু সথঁতৰ প্ৰশংসা কৰে। ভিডিঅ'টো য়'ক'ব লেপিটস্কিয়ে তুলিছিল।[5][6]
उन्नीस सेकंड का वीडियो सैन डिएगो चिड़ियाघर में याकोव लैपित्स्की द्वारा लिया गया था, करीम खुद को हाथियों के सामने प्रकट करते है, और उसकी लम्बी सूंड की सराहना करते है।[5][6]

লিখিত প্ৰতিলিপি আৰু কেপ্সন
लिखित प्रतिलिपि और कैप्शन

ভিডিঅ'ৰ প্ৰতিলিপি:
वीडियो की प्रतिलिपि इस प्रकार है:

য়ুট্যুব কেপ্সন:
इसका यूट्यूब कैप्शन टेक्स्ट इस प्रकार है:

অসমীয়া অনুবাদ:
हिन्दी अनुवाद कुछ-कुछ इस प्रकार किया जा सकता है -

মহাদেৱী বৰ্মাৰ যোগদান
महादेवी वर्मा का योगदान

মহাদেৱী বৰ্মা জড়িত থকা স্থানসমূহ
महादेवी से जुड़े विशिष्ट स्थल

সন্দৰ্ভ
संदर्भ

মহাদেৱী বৰ্মা (২৬ মাৰ্চ, ১৯০৭-১১ ছেপ্তেম্বৰ, ১৯৮৭) হ'ল হিন্দী সাহিত্যৰ সৰ্বাধিক প্ৰতিভাবান কবিবোৰৰ মাজৰ এগৰাকী প্ৰসিদ্ধ কবি তথা হিন্দী সাহিত্যত "ছায়াবাদী যুগ"ৰ "চাৰি প্ৰমুখ স্তম্ভ"ৰ ভিতৰত এগৰাকী। তেখেতক আধুনিক মীৰা বুলিও জনা যায়।
महादेवी वर्मा (२६ मार्च १९०७ — ११ सितंबर १९८७) हिन्दी की सर्वाधिक प्रतिभावान कवयित्रियों में से हैं। वे हिन्दी साहित्य में छायावादी युग के चार प्रमुख स्तंभों[क] में से एक मानी जाती हैं।[1] आधुनिक हिन्दी की सबसे सशक्त कवयित्रियों में से एक होने के कारण उन्हें आधुनिक मीरा के नाम से भी जाना जाता है।[2] कवि निराला ने उन्हें “हिन्दी के विशाल मन्दिर की सरस्वती” भी कहा है।[ख] महादेवी ने स्वतंत्रता के पहले का भारत भी देखा और उसके बाद का भी। वे उन कवियों में से एक हैं जिन्होंने व्यापक समाज में काम करते हुए भारत के भीतर विद्यमान हाहाकार, रुदन को देखा, परखा और करुण होकर अन्धकार को दूर करने वाली दृष्टि देने की कोशिश की।[3] न केवल उनका काव्य बल्कि उनके सामाजसुधार के कार्य और महिलाओं के प्रति चेतना भावना भी इस दृष्टि से प्रभावित रहे। उन्होंने मन की पीड़ा को इतने स्नेह और शृंगार से सजाया कि दीपशिखा में वह जन-जन की पीड़ा के रूप में स्थापित हुई और उसने केवल पाठकों को ही नहीं समीक्षकों को भी गहराई तक प्रभावित किया।[ग]

গ্ৰন্ঠসূচী
ग्रन्थसूची

জন্ম আৰু পৰিয়াল
जन्म और परिवार

১৯০৭ চনৰ ২৬ মাৰ্চ তাৰিখে উত্তৰ প্ৰদেশৰ ফৰুখাবাদত মহাদেৱী বৰ্মাৰ জন্ম হৈছিল। মহাদেৱী বৰ্মাৰ বংশত প্ৰায় ২০০ বছৰ বা সাত পীড়িৰ পাছতহে প্ৰথমবাৰ পুত্ৰীৰ জন্ম হৈছিল যাৰ বাবে তেঁওক ঘৰৰ দেৱী - মহাদেৱী হিচাপে আদৰি লৈ তেঁওৰ নাম মহাদেৱী ৰাখিছিল। তেখেতৰ পিতৃৰ নাম আছিল শ্ৰী গোবিন্দ প্ৰসাদ বৰ্মা আৰু মাতৃৰ নাম আছিল হেমৰাণী দেৱী।
महादेवी का जन्म २६ मार्च १९०७ को प्रातः ८ बजे[6] फ़र्रुख़ाबाद उत्तर प्रदेश, भारत में हुआ। उनके परिवार में लगभग २०० वर्षों या सात पीढ़ियों के बाद पहली बार पुत्री का जन्म हुआ था। अतः बाबा बाबू बाँके विहारी जी हर्ष से झूम उठे और इन्हें घर की देवी — महादेवी मानते हुए[6] पुत्री का नाम महादेवी रखा। उनके पिता श्री गोविंद प्रसाद वर्मा भागलपुर के एक कॉलेज में प्राध्यापक थे। उनकी माता का नाम हेमरानी देवी था। हेमरानी देवी बड़ी धर्म परायण, कर्मनिष्ठ, भावुक एवं शाकाहारी महिला थीं।[6] विवाह के समय अपने साथ सिंहासनासीन भगवान की मूर्ति भी लायी थीं[6] वे प्रतिदिन कई घंटे पूजा-पाठ तथा रामायण, गीता एवं विनय पत्रिका का पारायण करती थीं और संगीत में भी उनकी अत्यधिक रुचि थी। इसके बिल्कुल विपरीत उनके पिता गोविन्द प्रसाद वर्मा सुन्दर, विद्वान, संगीत प्रेमी, नास्तिक, शिकार करने एवं घूमने के शौकीन, मांसाहारी तथा हँसमुख व्यक्ति थे। महादेवी वर्मा के मानस बंधुओं में सुमित्रानंदन पंत एवं निराला का नाम लिया जा सकता है, जो उनसे जीवन पर्यन्त राखी बँधवाते रहे।[7] निराला जी से उनकी अत्यधिक निकटता थी,[8] उनकी पुष्ट कलाइयों में महादेवी जी लगभग चालीस वर्षों तक राखी बाँधती रहीं।[9]

মহাদেৱী বৰ্মাই প্ৰাৰম্ভিক শিক্ষা ইন্দোৰৰ মিশ্যেন স্কুলত আৰম্ভ কৰিছিল। তাৰোপৰি সংস্কৃত, ইংৰাজী, সংগীত তথা চিত্ৰকলাৰ শিক্ষা ঘৰতেই অধ্যাপকৰ দ্বাৰা দিয়া হৈছিল। বিবাহৰ বাবে মহাদেৱী বৰ্মাৰ শিক্ষাত মাজতে কিছু বাধাৰ সৃষ্টি হৈছিল।
महादेवी जी की शिक्षा इंदौर में मिशन स्कूल से प्रारम्भ हुई साथ ही संस्कृत, अंग्रेज़ी, संगीत तथा चित्रकला की शिक्षा अध्यापकों द्वारा घर पर ही दी जाती रही। बीच में विवाह जैसी बाधा पड़ जाने के कारण कुछ दिन शिक्षा स्थगित रही। विवाहोपरान्त महादेवी जी ने १९१९ में क्रास्थवेट कॉलेज इलाहाबाद में प्रवेश लिया और कॉलेज के छात्रावास में रहने लगीं। १९२१ में महादेवी जी ने आठवीं कक्षा में प्रान्त भर में प्रथम स्थान प्राप्त किया। यहीं पर उन्होंने अपने काव्य जीवन की शुरुआत की। वे सात वर्ष की अवस्था से ही कविता लिखने लगी थीं और १९२५ तक जब उन्होंने मैट्रिक की परीक्षा उत्तीर्ण की, वे एक सफल कवयित्री के रूप में प्रसिद्ध हो चुकी थीं। विभिन्न पत्र-पत्रिकाओं में आपकी कविताओं का प्रकाशन होने लगा था। कालेज में सुभद्रा कुमारी चौहान के साथ उनकी घनिष्ठ मित्रता हो गई। सुभद्रा कुमारी चौहान महादेवी जी का हाथ पकड़ कर सखियों के बीच में ले जाती और कहतीं ― “सुनो, ये कविता भी लिखती हैं”। १९३२ में जब उन्होंने इलाहाबाद विश्वविद्यालय से संस्कृत में एम॰ए॰ पास किया तब तक उनके दो कविता संग्रह नीहार तथा रश्मि प्रकाशित हो चुके थे।

বৈবাহিক জীৱন
वैवाहिक जीवन

কাৰ্যক্ষেত্ৰ
कार्यक्षेत्र

মূখ্য কৃতিত্ব
प्रमुख कृतियाँ

মহাদেৱী বৰ্মা কবিৰ উপৰিও বিশিষ্ট গল্পকাৰ ও আছিল। তেঁওৰ কৃতিসমূহ এইধৰণৰ:
महादेवी जी कवयित्री होने के साथ-साथ विशिष्ट गद्यकार भी थीं। उनकी कृतियाँ इस प्रकार हैं।

পন্ঠ তুম্হাৰা মংগলময় হো। মহাদেৱী বৰ্মাৰ স্বাক্ষৰ
पन्थ तुम्हारा मंगलमय हो। महादेवी के हस्ताक्षर

কবিতা সংগ্ৰহ
कविता संग्रह

১. নীহাৰ (১৯৩০) ২. ৰশ্মি (১৯৩২) ৩. নীৰজা (১৯৩৪) ৪. সান্ধ্যগীত (১৯৩৬) ৫. দীপশিখা (১৯৩৯) ৬. সমপৰ্ণা (অনুদিত-১৯৫৯) ৭. প্ৰথম আয়াম(১৯৭৪) ৮. অগ্নিৰেখা (১৯৯০)
१. नीहार (१९३०) २. रश्मि (१९३२) ३. नीरजा (१९३४) ४. सांध्यगीत (१९३६) ५. दीपशिखा (१९४२) ६. सप्तपर्णा (अनूदित-१९५९) ७. प्रथम आयाम (१९७४) ८. अग्निरेखा (१९९०)

মহাদেৱী বৰ্মাৰ গদ্য সাহিত্য
महादेवी वर्मा का गद्य साहित्य

ৰেখাচিত্ৰ: অতীত কে চলচ্চিত্ৰ (১৯৪৯) আৰু স্মৃতি কী ৰেখাএ (১৯৪৩), সংস্মৰণ: পথ কে চাঠী (১৯৫৬) আৰু মেৰা পৰিৱাৰ (১৯৭২ আৰু সংস্মৰণ (১৯৮৩)) নিৰ্বাচিত ভাষাৰ সংকলন: সম্ভাষণ (১৯৭৪) নিবন্ধ: শৃংখলা কে কড়িয়া (১৯৪২), বিবেচনাত্মক গদ্য (১৯৪২), সাহিত্যকাৰ কী আস্থা তথা অন্য নিবন্ধ (১৯৬২), সংকল্পিতা (১৯৬৯) ললিত নিবন্ধ: ক্ষণদা (১৯৫৬) কাহানী: গিল্লু সংস্মৰণ, ৰেখাচিত্ৰ আৰু নিবন্ধৰ সংগ্ৰহ: হিমালয় (১৯৬৩),
रेखाचित्र: अतीत के चलचित्र (१९४१) और स्मृति की रेखाएं (१९४३), संस्मरण: पथ के साथी (१९५६) और मेरा परिवार (१९७२ और संस्मरण (१९८३)) चुने हुए भाषणों का संकलन: संभाषण (१९७४) निबंध: शृंखला की कड़ियाँ (१९४२), विवेचनात्मक गद्य (१९४२), साहित्यकार की आस्था तथा अन्य निबंध (१९६२), संकल्पिता (१९६९) ललित निबंध: क्षणदा (१९५६) कहानियाँ: गिल्लू संस्मरण, रेखाचित्र और निबंधों का संग्रह: हिमालय (१९६३),

মহাদেৱী বৰ্মাৰ শিশু সাহিত্য
महादेवी वर्मा का बाल साहित्य

মহাদেৱী বৰ্মাৰ শিশু কবিতাবোৰ দুটা সংকলনত প্ৰকাশিত হৈছে:
महादेवी वर्मा की बाल कविताओं के दो संकलन छपे हैं।

ঠাকুৰজী ভোলে হ্যে আজ খৰীডেংগে হম জ্বালা
ठाकुरजी भोले हैं आज खरीदेंगे हम ज्वाला

সমালোচনা
समालोचना

বঁটা আৰু সন্মান
पुरस्कार व सम्मान