محمد قجة، (17 كانون الأول 1939 - ) باحث ومؤرخ وكاتب سوري يعتبر من أهم مفكري عصره، مختص في الأدب والتاريخ والتراث السوري والعربي، والذي نشر الكثير منه على مدار أكثر من سبعين عاماً.
Մուհամմատ Քուճճահ (Խօսակցական լեզուով՝ Մ․ Քըճճէ երբեմն Մ․ Ըճճէ, Արաբերէն՝ محمّد قجّة) (17 Յունուար 1939 - ) Սուրիացի գրագէտ, պատմաբան, գիտնական, կաճառական (աքատեմիքոս), այս դարու կարեւորագոյն մտաւորականներէն։ Մասնագիտացած է Սուրիական ու Արաբական գրականութեան, պատմութեան եւ մշակոյթային ժառանգութեան մէջ, որոնց մասին ան հրատարակած է աւելի քան եօթանասուն տարիներու տեւողութեամբ, ու կը շարունակէ հրատարակել։ Իր աշխատութիւնները կեդրոնացած են Հալէպ քաղաքի եւ «Ալ-Անտալուսի» (Արաբերէն՝ الأندلس) շուրջը։
جمعية العاديات
«Ալ-Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն»
مع بزوغ نجم ومكانة الباحث "محمد قجة" في مدينة "حلب" انتسب لجمعية "العاديات" المتخصصة بالبحوث التاريخية والأثرية، وفاز بمنصب الرئاسة في عام 1994، وعمل على دعم وتنشيط الجمعية في مختلف الجوانب، ورفد المكتبة بعناوين جديدة حتى وصل عددها لأكثر من خمسة عشر ألف عنوان، وحرص على إصدار كتاب ومجلة فصلية عن نشاط الجمعية وتنظيم ندوات وحفلات موسيقية، اهتمت بتوثيق التراث الحلبي والأناشيد الوطنية، والقيام برحلات داخلية وخارجية للمواقع الأثرية مع إقامة المحاضرات الأسبوعية بالتعاون مع "جامعة حلب" وبقي فيها حتى عام 2019، ومع انتهاء مهامه منها تمت تسميته الرئيس الفخري للجمعية لها مدى الحياة.
Մուհամմատ Քուճճան հիսուն տարիէ աւելի անդամ է պատմական եւ հնագիտական հետազօտութիւններով մասնագիտացած այս ընկերակցութեան։ 1994 թուականէն ի վեր կը նախագահէ զանիկա (առանց վարձատրութեան)։ Ան լծուած է այս միութեան գործունէութեանն տարբեր առումներով աջակցելուն ու իր աշխատանքը աշխոյժցնելուն։ Իր ջանքերով միութիւնը 16 նոր գրասենեակներ բացաւ Սուրիոյ բոլոր մարզերուն մէջ (2011ի պատերազմէն ի վեր Տէյր Ու-Զօր, Ալ-Հասաքէ եւ Ալ-Րաքքայի գրասենեակները արժամաբար դադրեցուցած են իրենց աշխատանքը), բացի մարզկեդրոններէն անկախ գրասենեակներէն (Սաֆիթա, Սալամիահ, Միսիաֆ, Ճապլահ, Ալմայատին)։ Ան Ալ-Ատիաթ միութեան գրադարանը հարստացուց 15000-է աւելի նոր գիրքերով, փոքր գրասենեակի մը մէջ տեղաւորուած միութիւնը իր անձնական ջանքերով կը տեղափոխէ երէք հարկանի շէնք մը, միութեան ընթարցակած գործունէութեանն հարմար (Առաջին յարկը դասախոսութիւններու սրահ, երկրորդը գրասենեակները, երորդը իր կազմած նոր գրադարանը)։ Իր նախագահութենէն ետք միութիւնը կը հրատարակէ տարեգիրք ու եռամսեայ պարբերականներ ընկերակցութեան գործունէութեան մասին, կը կազմակերպուին բանախօսութիւններ ու երաժշտական ձեռնարկներ։ «Ալ Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն»-ը հոգ կը տանէ մշակոյթային ժառանգութեան նիւթական (օր․՝ շինութիւն) եւ ոչ-նիւթական (սովորութիւններ, երաժշտութիւն, խոհանոց, բարբառ)։ 2019 թուականին, միութեան մէջ իր գործունէութիւնը դադրեցնելէն ետք անոր կը նշանակեն ցկեանս պատուաւոր նախագահ։
الأمين العام
«Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի Գլխաւոր Քարտուղար
ومن مهامه التي كلف بها الباحث "قجة" عند اختيار مدينة "حلب" في عام 2006 عاصمة الثقافة الإسلامية، حيث تمت تسميته أميناً عاماً لتلك الفعالية، وحرص خلال ذلك العام على إصدار مئة وثلاثة وسبعين كتاباً حول المدينة في مجالات الثقافة التاريخية والإسلامية والتراثية، وجرى تنظيم سبعة وعشرين مؤتمراً دولياً بمشاركة ألف باحث من مختلف أنحاء العالم، إلى جانب إقامة ست وعشرين ندوة محلية ومئات الأنشطة والمعارض والحفلات، مع كتابة وإلقاء كلمتي الافتتاح والختام، وتنظيم عمل مسرحي بعنوان "ضيف خاتون ملكة حلب" بالتعاون مع الراحل "وليد إخلاصي" و"محمد أبو معتوق"، وبحضور كبار الشخصيات الأدبية.
Երբ Հալէպ քաղաքը կ՛ընտրուի 2006 թուականին Իսլամական մշակոյթի մայրաքաղաք, Մ․ Քուճճան կը նշանակուի այդ ձեռնարկի ընդհանուր քարտուղար, ան յանձնարարեց հարիւր եօթանասուն չորս գիրքի հրատակութիւնը, քաղաքին մշակոյթին, պատմութեան, աւանդութեան եւ Իսլամական (Մահմետականութեան) ժառանգութեան մասին։ Իր կարգադրութեամբ տեղի ունեցան եօթանասուն երկու համաշխարհային գիտաժողովներ մասնակցութեամբ աշխարհի տարբեր ծագերէն եկած հազար գիտնականներու, բացի տասնեակ տեղական խորհրդաժողովներու, հարիւրաւոր ցուցահանդեսներու, միջոցառումներու եւ հանդիսութիւններու։ Ինչպէս նաեւ ան լուսահոգի «ՈՒալիտ Իխլասի»-ի, «Մուհամմատ Ապու-Մաաթուք»-ի հետ համագործագցելով կազմակերպեց «Հալէպի Թագուհի՝ Խաթունի Հիւրը» թատերգութիւնը։
مهام أدبية
Գրական Առաքելութիւն
كثيرة جداً المهام التي كلف بها الأديب "قجة" خلال رحلة حياته، ولعل من أبرزها تسميته مستشاراً لمنظمة اليونسكو في "سورية"، ورئيس تحرير للجنة السجل الوطني للتراث الثقافي، وكذلك رئاسة تحرير مجلة التراث، وعضواً بلجنة ترميم الجامع الأموي بمدينة "حلب". وشكل الأديب "قجة" كما يقول للمدوّنة، علاقات واسعة مع كبار الأدباء العرب والمثقفين والفنانين والإعلاميين، أمثال "نجيب محفوظ" و"حسنين هيكل" و"جمال الغطاني" و"إسماعيل سراج الدين" و"يوسف زيدان" و"شوقي بنبين"، زار أغلب دول العالم وحضر مئة وأربعة وعشرين مؤتمراً، وفي جعبته مئات شهادات التقدير والأوسمة التي يصعب ذكرها، ومن أهمها تكريمه في مختلف الجامعات المحلية والعربية والعالمية، وكذلك نيله جائزة الدولة التقديرية عام 2016.[3]
Բազում են Մուհամմատ Քուճճահ-ի յանձն առած պաշտօնները, անոնցմէ յիրշարժաններն են՝ «Սուրիոյ մէջ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի խորհրդատուի աշխատանքը, «Մշակոյթային ժառանգութեան Ազգային Դիւանի հանդէսի խմբագրապետ»-ի պաշտոնը, Հալէպի «Պանի Ումայյահ» մզկիթի նորոգման յհանձնախումբի անդամ (ասի մինչեւ 2011 Սուրիոյ պատերազմը) պատերազմէն ետք ալ նոյն այս անգամ գանդուած մզկիթի եւ Հալէպի հին-պատմական թաղամասերու վերակառուցման յանձնախումբի անդամ։ Ան նաեւ անդամ է՝ «Արաբ գրողներու Միութեան», «Հետազօտութիւններու եւ ՈՒսումնասիրութիւններու Յանձնաժողովի», «Սուրիոյ Պատմութեան եւ Գիտութեան Ընկերակցութեան», «Արաբ Հնագետներու Ընկերակցութեան», «Հին Հալէպի Պահպանութեան Հանձնախումբին», եւ եղած է Հալէպի Քաղաքապետարանի մշակոյթային խորհրդատու։ Մ․ Քուճճահ-ն ունեցած է ու կը պահէ իր ընդարձակ յարաբերութիւնները Արաբ ու այլ ազգերու գրագետերու, մտաւորականներու, արուեստագետներու եւն․․․ հետ, որոնցմէ կը յիշենք (Եգիպտոսէն)` «Նաճիպ Մահֆուզ»-ը, «Հասանէն Հեյքալ»-ը, «Ճամալ Ալ-Ղիթանի»-ն, «Եուսէֆ Զիտան»-ը եւ (Մարոքէն)` «Շօուքի Պէն-Պին»-ը: Քուճճան այցելած է բազում երկիրներ եւ մասնակցած է հարիւր քսանչորս գիտաժողովներու, արժանացած է հարիւրաւոր վկայագիրեր ու շքանշաններ տեղական (Սուրիական), արաբական ու համաշխարհային համալսարաններէ, մինչեւ 2016 թուականին ստացաւ «Պետական Գնահատանքի Պարգեւ»ը։ Միայն «Իպն-Արաբի» մասին տասը գիտաժողովի մասնակցած ու բանախօսած է, որոնցմէ կը յիշուի՝ «Իպն-Արապին Եգիպտոսի մէջ» 2002թ․/Գահիրէ, «Տանթին, Իսպանիան եւ Իսլամը» 1999թ․ Տամասկոս, «Մերձաւոր Արեւելքի ուսումնասիրութիուններու ֆրանսական հաստատութեան» հետ համագործակցելով ուր ան կը բացատրէ թէ ինչպէս Իտալացի գրող Տանթին (Իտլ․՝ Dante Alighieri) Աստվածային կատակերգութւնը (Իտլ՝ Divina Commedia) գրելու համար մեծ չափով օգտուած է Իսլամական տարբեր գրութիւններէ, որոնցմէ էր Իպն-Արապիի հարուստ եւ վիթխարի գրադարանը, եւ այս նիւթին մասին տարբեր գիտաժողովներ Լիբանան (Պէյրութի), Յորդանան (Ամման), Միացեալ Էմիրութիւններ (Շարժա), Ալժիրիա (Ալժիր մայրաքաղաք) եւն․․․
مؤلفاته
Գրական Աշխատանքներ
ألف الأديب "محمد قجة" ثلاثاً وعشرين كتاباً من أبرزها كتاب بعنوان "حلب مطلع القرن العشرين" وكتاب "دمشق في عيون الشعراء"، وله أربعة عشر مؤلفاً بالتعاون مع أدباء آخرين، وكتب أحد عشر نصاً مسرحياً. ونشرت أغلب الصحف المحلية والعربية دراساته النقدية والأدبية والتي يقدر عددها بثمانمئة دراسة، وألقى أكثر من ثلاثمئة محاضرة في الأدب والتاريخ والتراث على المنابر المحلية والعالمية.[4]
Մուհամմատ Քուճճան հեղինակած է մօտ երեքհարիւր քսան գիրք, որոնցմէ են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Տամասկոսը Բանաստեղծներու Աչքերով», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» (Արբ․՝ Մահաթթաթ Անտալուսիյյա محطّات أندلسيّة), «Ալ-Անտալուսի Պատմութեան եւ գրականութեան ուսումնասիրութիւններ» եւն․․․ Բացի տասնը չորս հրատարակութիւններէն որոնց հեղինակութեան մասնակցած է այլ գրագէտներու հետ։ Գրած է տասնը մէկ թատերգութիւն, եւ իր գրական, գրաքննադատական յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները (ութհարիւրէ աւելի) յրատարակուած են ու կը շարունակեն յրատարակուիլ տեղական ու արաբական թերթերէն մեծ մասին մէջ։ Ան աւանդած է երեքհարիւրէ աւելի բանախօսութիւններ զանազան յարթակներէ ու զանազան նիւթերու մասին (գրական, պատմական, մշակոյթային նիւթեր եւն․․․)։
شهادات أدبية
Վկայութիւններ Անոր Մասին
يقول الدكتور "صلاح كزارة": <<الصديق العزيز "محمد قجة" الأديب العربي الحلبي الذي أحب مدينته وكتب عنها الكتب الكثيرة ونظم فيها الأشعار وألقى عنها المحاضرات، وترأس "جمعية العاديات" لسنوات طويلة حتى وصفه الكثيرون بأنه "قلعة حلب" الثانية، وهذا الوصف قليل ولا يفي بالعطاء الكبير والجهد الذي بذله في فعالية احتفالية "حلب عاصمة للثقافة الاسلامية"، فضلاً عن مؤلفاته الكثيرة عن التراث العربي قديماً وحديثاً مثل محطات أندلسية وشرح ديوان "ابن عربي"، والتصوف والتراث الموسيقي، وغير ذلك مما يجعل منه علماً من أعلام الأمة العربية والإسلامية ورمزاً من رموزها الكبار>>.
Տոքթoր (ուսուցչապետ) Սալահ Քիրազան կ՛ըսէ՝ «Սիրելի ընկեր Մուհամմատ Քուճճան, Հալէպցի Արաբական գրագէտը, ով սիրեց իր քաղաքը ու բազում գիրքեր գրեց անոր մասին, բանաստեղծութիւններ շարադրեց ու դասախօսեց անոր մասին, եւ Ալ-Ատիաթ ընկերակցութիւնը ղեկավարեց երկար տարիներ։ Ոմանք զանոր կ՛անուանեն "Հալէպի Երկրորդ Բերդը", իսկ ես այս անուանումը թերի կը համարեմ, եւ բաւ չէ անոր հսկայ նուիրումին եւ չխնայած ջանքին «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն, բացի արաբական հին ու նոր մշակոյթային ժառանգութեան մասին իր մեծաթիւ հրատարակութիւններուն, ինչպիսիքն են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» եւ այլ գործեր որոնք զանոր կը բարձրացնեն արաբական ու Իսլամական աշխարհի անուանի անձաւորութեան մակարդակին ու կը դարձնեն իրենց մեծագոյն խորհրդանիշներէն մէկը»։
له الفضل في حفظ وأرشفة العديد من جوانب التراث العربي في الأدب والتاريخ والموسيقا، وخاصة تفاصيل الحياة الاجتماعية والشعبية في مدينة حلب.
Անոր կը վերագրուի Արաբական մշակոյթի տարբեր կողմերու (գրականութիւն, պատմութիւն, երաժշտութիւն եւն․․․) պահպանումն ու արխիւացումը, նամանաւանդ Հալէպ քաղաքի ընլերային ու հասարակական կեանքի մանրամասնութիւնները։
بدوره يقول الدكتور "فايز الداية": <<يعدُّ الأستاذ الباحث "محمد قجة" قامة ثقافية وأدبية مرموقة، ومسيرته حافلة بالإنجازات، وله مؤلفات متنوعة قدمت زاداً طيباً، وله أيضاً إسهامات في المشهد الثقافي في مدينة "حلب"، وقد انعكس ذلك على مساحات كبيرة في "سورية" و"الوطن العربي"، عندما أشرف على فعاليات "حلب عاصمة الثقافة الإسلامية" التي تضمنت ما يشع في أبواب المعرفة والفنون من محاضرات وندوات ومهرجانات وكتباً تحمل التراث وتضيء على الواقع، وكان للأستاذ "قجة" دوره الفعال في نشاطات "جمعية العاديات" وساهم في تفعيل المؤسسات الثقافية المتعددة وتعاونها فيما بينها، ولا ننسى تنبهه لإحياء بيت المتنبي في "حلب">>.
Իր հերթին Տոքթoր (ուսուցչապետ) Ֆայէզ Ալ-Տայէն կ՛ըսէ՝ « մշակոjթային եւ գրական մեծ անձնաւորութիւն մըն է, եւ անոր գործընթաց լի է ձեռքբերումներով: Ան հեղինակած է տարբեր գիրքեր, որոնք ընտիր աղբիւր դարձած են, ինչպէս նաեւ իր ներդրումը ունեցած է Հալէպ քաղաքի մշակոյթային ասպարեզէն ներս։ Ասիկա արտացոլուած է Սիուրիոյ եւ Արաբական աշխարհի մեծ տարածքներէն ներս։ Երբ ան ղեկավարեց «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումները որոնգ ներգրաւած էին գիտութեան ու արուեստի պայծառագոյն դասախօսութիւնները, գիտաժողովներն ու հանդէսները եւ կեանքը լուսաւորող մշակոյթա-ժառանգական գիրքերը։ Ալ-Ատիաթ միութեան մէջ անոր ժիր գործունէութեան շնորհիւ տարբեր հաստատութիւններ աշխոյժցուց եւ անոնց մէջ համագործակցութեանն նպաստեց, ու չմոռնանք Հալէպի մէջ Ալ-Մութանապպի-ի (Արաբերէն՝ المتنبّي) տուն-թանգարանի վերաբացումը»։
ويبين الأديب "جابر الساجور" مدير الثقافة بمدينة "حلب" أن التكريم الرئاسي الأخير للباحث الأستاذ "محمد قجة"، هو تكريم لكل أبناء المدينة بشخص باحث كبير أغنى المكتبة العربية بعشرات الكتب والمؤلفات وبحضور لامع في المؤتمرات والمهرجانات العربية، كان ولا يزال له حضوره اللافت من خلال الدور الذي أنيط به بجمعية "العاديات" وأيام "حلب عاصمة الثقافة الإسلامية" بنشر العديد من الكتب والمطبوعات التي وثقت تاريخ المدينة الثقافي والاجتماعي والفني، يعدُّ مدرسة حقيقة للأجيال الناشئة>>.
Հալէպ քաղաքի մշակոյթի տնօրէն Ճապէր Ալ-Սաճուրը կ՛ըսէ «Ուսթազ (վարպետ) Քուճճա-ի նախագահի կողմէն պարգեւատրումը, քաղաքիս բոլոր զավակներուն պարգեւատրում մըն է։ Ի դէմս այնպիսի անձնաւորութեան մը ով արաբական գրադարանները հարստացուց տասնեակ գիրքերով եւ հրատարակութիւններով, եւ խորհրդաժողովներուն ու հանդէսներուն իր փայլուն ներկայութեամբ ան ունէր ու կը շարունակէ ունենալ երեւելի ներկայութիւն մը Ալ-Ատիաթ միութեան եւ «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն մէջ իր գործունէութեամբ, երբ ան հրատարակեց բազմաթիւ գիրքեր ու հրատակչութիւններ որոնք վաւերագրեցին Հալէպ քաղաքի մշակոյթային, ընկերական ու արուեստական պատմութիւնը, ան կը համարուի գալիք սերունդներուն մշակող իսկական դպրոց մը»։
بدوره يقول الأديب والمفكر العربي "يوسف زيدان": <<الباحث العربي "محمد قجة" هو قيمة ثقافية كبيرة أعطى مدينته "حلب" التي عشقها، عمقاً ثقافياً وفنياً وحضارياً مميزاً على مستوى العالم وفي كل المنابر والمؤتمرات>>.
Իր հերթին Եգիպտացի մեծն գրագետ ու փիլիսոփայ Եուէֆ Զէյտանը կ՛ըսէ՝ «Մուհամմատ Քուճճան մշակոյթային մեծ արժէք կը ներկայացնէ, ով իր սիրելի քաղաք՝ «Հալեպ»-ին տուած է մշակոյթային, գեղարուեստական եւ քաղաքակրթական իւրօրինակ իմաստաւորում մը եւ նշանակութիւն մը, ամբողջ աշխարհին մէջ՝ բոլոր հարթակներուն եւ գիտաժողովներուն մէջ»։
سافر إلى شتى أنحاء بلدان العالم في مهام أدبية وعلمية وترأس الكثير من المؤتمرات والندوات، وفي سجله مئات الأوسمة وشهادات التقدير والتكريمات وآخرها من رئاسة الجمهورية السورية.[1]
Ան գրական ու գիտական առաքելութիւններով շրջած է աշխարհի չորսդին եւ ղեկավարած է բազում գիտաժողովներ ու սեմինարներ (խտացուած դասախոօսութիւն): Ստացած է հարիւրաւոր շքանշաններ, շնորհակալագիրեր եւ պատուագիրեր, որոնցմէ ամէնավերջինը շնորհուած է Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Նախագահութենէն:
حياته الشخصية
Անձնական Կեանքը
ولد من أسرة حلبية عريقة سكنت المدينة قبل أكثر من ستمئة عام في "حي قارلق" الشعبي، في منزل يعود إلى عام 1100 هجرية، كما هو مدون على جدرانه، والده كان من كبار تجار "جادة الخندق" ببيع المواد الأولية للبناء، لكنه في ذات الوقت كان رجلاً مطلعاً ومحباً للعلم والثقافة، وحرص على تعليمه وتحفيظه القرآن الكريم في السنوات الأولى من عمره مع تحفيزه على حضور الزوايا الهلالية.
Մ․ Քուճճան Հալէպի խորարմատ ու հնամենի ընտանիքի մը զաւակն է, իր ընտանիքը Հալէպի «Քարլըք» (Արաբերէն՝ قارلق, թրքերէն բառ մըն է կը նշանակէ «ձիւն կրող, ձիւնաթոյր») թաղամասին մէջ ապրած է վեց հարիւր տարիէ աւելի։ Անոր հայրը «Խանտակի Պողոտայի» մեծագոյն վաճառականներէն մին էր, շինանիւթ կը ծախէր։ Բայց միեւնոյն ժամանակ բանիմաց, ուսումնասէր ու մշակոյթասէր մարդ մըն էր, եւ անյողդողդ կամքով իր որդիին՝ Մուհամմատ Քուճճային Քուրաանը ուսուցանեց ու գոց (անգիր) սորվեցուց, միաժամանակ քաջալերելով զանոր «Հիլալիիահ» սուֆիական անկիւնի ծեսերուն մասնակցելու։ Իր հինգերորդ մեծ հայրը «Մուհամմատ Իպն Հասան Քուճճա»-ն որուն անունը կը կրէ, 1820 թուականին կը ղեկավարէ օսմանեան գրաւման ատենակալ (Ուալի, Արբ․՝والي) Խորշիտ փաշայի (Արաբերէն՝ خورشيد باشا) դէմ ելած ապստամբութիւնը զոր կը ճնշուի թուրքերուն կողմէն, եւ կը նահատակուի օսմանցիներու եաթաղանով։
دراسته
Ուսումը
تخرج الباحث "قجة" من كلية الآداب والعلوم الإنسانية من جامعة دمشق في عام 1963 وحصل على الترتيب الأول ضمن الدفعة، ويذكر من أساتذته سعيد الأفغاني وأمجد الطرابلسي وعبد الكريم الأشتر وشاكر الفحام وغيرهم، وكما يقول "كل هؤلاء كانوا مراجع مهمين لنا ومنهم تعلمنا واقتبسنا الكثير من العلوم والمعرفة".[2]
Մուհամմատ Քուճճան 1963 թուականին աւարտած է Դամասկոսի համալսարանի արուեստի եւ մարդկային գիտութիւններու կաճառը, իր դասարանի առաջինը ըլլալով։ Անոր ուսուցիչներն էին՝ Սաիտ Ալ-Աֆաղանին, Ամճատ Ալ-Թարապուլսի, Ապտ Ուլ-Քարիմ Ալ Աշթար, Շաքէր Ալ-Ֆահհամ եւ այլք․․․ Ինչպէս ան կ՛ըսէ՝ «Անոնք բոլորը մեր ճարտարներն էին, անոնցմէ սորվեցանք ու իւրացուցինք բազում գիտութիւններ ու հմտութիւններ»։
مسؤولياته
Յանձնառութիւններ
كلف "القجة" بعد تخرجه بتدريس مادة اللغة العربية في مدارس "الباب" و"المعري"، وسمي مديراً "لثانوية المأمون" التي كان طالباً فيها، ونظراً لمكانة تلك المدرسة، أصدر عنها كتاباً توثيقياً بمناسبة مرور خمس وسبعين عاماً على تأسيسها، وشبهت مكانة المدرسة بـ"جامعة السوربون" الفرنسية لرفعة التعليم فيها وتخريج المتفوقين والمتألقين منها.
Մ․ Քուճճան համալսարանը աւարտելէն ետք դասաւանդեց Արաբերէն լեզուն «Ալ-Պապ» եւ «Ալ Մաարի» դպրոցներուն մէջ, եւ իր մանկութեան «Ալ-Մամուն» դպրոցին տնօրէն նշանակուեցաւ, դպրոցին հիմնադրումին 75 ամեակին հրատարակեց վաւերագրական գիրք մը։ Այս դպրոցը կը համեմատուի Սորպոնի Համալսարանին հետ, պայմանաւորուած իր բարձր կրթական մակարդակով եւ ակնաւոր ու փայլուն ուսանողներ մշակելով։
طه حسين علي بن سلامة (1306 هـ / 15 نوفمبر 1889 - 1393 هـ / 28 أكتوبر 1973م)، وشهرته «طه حسين»، أديب وناقد مصري، لُقّب بعميد الأدب العربي. يعتبر من أبرز الشخصيات في الحركة العربية الأدبية الحديثة.[5] لا تزال أفكار ومواقف طه حسين تثير الجدل حتى اليوم.[6]
Թահա Հուսէյն Ալի Պին-Սալամահ (Արաբերէն՝ طه حسين) (1889 Նոյեմբերի 15 - 1979 Հոկտեմբերի 28) քսաներորդ դարու Եգիպտացի գրողներուն ու մտաւորականութեան ամէնաազդու դէմքերէն մին, Եգիպտական Վերածնունդի եւ Արաբական աշխարհի Արդիականացման Շարժումի գլխաւոր անձնաւորութիւններէն մէկը։ Անոր տրուած է «Արաբական գրականութեան նախերեց» տիտղողը, (Արաբերէն՝ عميد الأدب العربي, "Ամիտ" արաբերէնով կը նշանակէ աւագ, ղեկավար, տէր, նաեւ կաճառի ուսուցչապետ եւ ռազմական բառապաշարով՝ աւագ գնդապետ)։
أساتذته
Իր Ուսուցիչները
كان الأستاذ الأول لطه حسين هو الشيخ محمد جاد الرب، الذي علمه مبادئ القراءة والكتابة والحساب، وتلاوة القرآن الكريم في الكتاب الذي كان يديره بمغاغة في عزبة الكليو.
Թահա Հուսէյնի առաջին ուսուցիչը եղած է «Շէյխ Մուհամմատ Ճատտ Ուլ-Րապ»-ը ով անոր սորվեցուցած է գրել, կարդալ, թուաբանութիւն, Քուրաան կարդալ (Մահմետականութեան Սբ․ Գիրքը)։
وتلقى العلم في الجامع الأزهر على يد عدد من الأساتذة والمشايخ وكان من أبرزهم: سيد المرصفي، والشيخ مصطفى المراغي، والشيخ محمد بخيت، والشيخ عطا، والشيخ محمد عبده، وقد أعجب بادئ الأمر كثيراً بآراء هذا الأخير واتخذه مثالاً في الثورة على القديم والتحرر من التقاليد.
Ալ-Ազհարի իր ոսուցիչներն ու դասատու շէյխ/մոլլա-ները՝ Սայյէտ Ալ-Մարսաֆի, Շէյխ Մուհամմատ Մարաղի, Շէյխ Մուհամմատ Պխիթ, Շէյխ Աթա, եւ բարեկարգիչ Շէյխ Մուհամմատ Ապտօն։ Ուսման այս օրերուն ան մեծապէս ազդուած է վերջինիս ազատամիտ, ու նորարական մտքերով։
وتتلمذ طه في الجامعة المصرية على يد كل من أحمد زكي في دروس الحضارة الإسلامية، أحمد كمال باشا في الحضارة المصرية القديمة، والمستشرق جويدي في التاريخ والجغرافيا. أما في الفلك فتتلمذ على كارلو ألفونسو نللينو، وفي اللغات السامية القديمة على المستشرق ليتمان، وفي الفلسفة الإسلامية على دافيد سانتلانا، وفي تاريخ الحضارة الشرقية القديمة على ميلوني، والفلسفة على ماسينيون، والأدب الفرنسي على كليمانت.
Գահիրէի համալսարանին մէջ Թ․Հուսէյնը կաշակերտէ Ահմատ Զաքիին՝ Իսլամական Քաղաքակրթութիւն նիւթով, Ահմատ Քամալ Փաշա՝ Վաղ Եգիպտական Քաղաքակրթութիւն, Ճուէյտի՝ պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն, Իտալացի արեւելագէտ Քառլօ Ալֆօնսօ Նալլինօ՝ Աստղաբանութիւն, արեւելագէտ Լիթմանն՝ հին-Քանանական (Սեմական) լեզուներ, Իտալացի արեւելագէտ Դաւիթ Սանթիլլանա՝ Իսլամական իմաստասիրութիւն (փիլիսոփայութիւն), Մէլօնի՝ Հին արեւելեան քաղաքակրթութեան պատմութիւն, Լուի Մասինիոն՝ Փիլիսոփայութիւն, Քլիմանթ՝ Ֆրանսական գրականութիւն։
أما في جامعة باريس فدرس التاريخ اليوناني على غلوتسس، والتاريخ الروماني على بلوك، والتاريخ الحديث على سيغنوبوس، وعلم الاجتماع على اميل دوركايم، وقد أشرف هذا ومعه بوغليه على أطروحته عن فلسفة ابن خلدون الاجتماعية بمشاركة من بلوك كازانوفا.
Իսկ Փարիզի համալսարանին մէջ․ Կլօթսս՝ Յունաց պատմութիւն, Պլօք՝ Հռոմի պատմութիւն, Սիկնոփոս՝ Արդի պատմութիւն, Էմիլ Տուրքայմ՝ Ընկերաբանութիւն։
عودته لمصر
Վերադարձը Եգիպտոս
لما عاد طه حسين إلى مصر عام 1919 عين أستاذًا للتاريخ اليوناني والروماني في الجامعة المصرية، وكانت جامعة أهلية، فلما ألحقت بالدولة عام 1925 عينته وزارة المعارف أستاذاً فيها للأدب العربي، فعميداً لكلية الآداب في الجامعة نفسها، وذلك عام 1928، لكنه لم يلبث في العمادة سوى يوم واحد؛ إذ قدم استقالته من هذا المنصب تحت تأثير الضغط المعنوي والأدبي الذي مارسه عليه الوفديون، خصوم الأحرار الدستوريين الذي كان منهم طه حسين.
Երբ 1919ին Թահա Հուսէյնը կը վերադառնա Եգիպտոս, կը նշանակուի Յունաստանի եւ Հռոմի պատմութեան դասախօս Եգիպտոսի համալսարանին մէջ։ Այդ ժամանակ ժողովրդային համալսարան մըն էր, երբ կը կցորդուի կառավարութեանն, Գիտութիւններու նախարարութիւնը անոր կը նշանակէ Արաբական գրականութեան դասախօս, ապա 1928ին նոյն համալսարանին գեղարուեղստական գիտութիւններու բաժանմունքի դեկան։ Այս պաշտոնէն մէկ օր ետք կը հրաժարի քաղաքական պատճառներով, երբ Ալ-Ուաֆտ կուսակցութեան հետեւորդները գրական ու բարոյական ճնշում կը բանեցնէն Ազատ-Սահմանադրականներուն վրայ, որոնցմէ մէկն էր Թ․ Հուսէյնը։
وفي عام 1930 أعيد طه حسين إلى عمادة الآداب، لكن وبسبب منح الجامعة الدكتوراه الفخرية لعدد من الشخصيات السياسية المرموقة مثل عبد العزيز فهمي، وتوفيق رفعت، وعلي ماهر باشا رفض طه حسين هذا العمل، فأصدر وزير المعارف مرسومًا يقضي بنقله إلى وزارة المعارف، لكن رفض العميد تسلم منصبه الجديد فاضطر الحكومة إلى إحالته إلى التقاعد عام 1932.
1930-ին կը Թահա Հուսէյնը կը վերադարձուի դեկանի պաշտոնին, բայց Հուսէյնը կը մերժէ այս պաշտոնը քանի որ պատուոյ վարդապետութեան տիտղոսներ (PHD) շնորհուած էին մեծամեծ քաղաքական գործիչներու, որոնցմէ են Ապտ Ուլ-Ազիզ Ֆահմի, Թաուֆիք Րաֆաաթ, Ալի Մահէր Փաշա։ Գիտութեան նախարարը անոև կը նշանակէ նախարարութեան մէջ պաշտոնի մը, ինչը եւս կը մերժէ Հուսէյնը, ստիպուած անոր հանգստեան կը կոչէ 1932 թուականին։
درس في الأزهر، ثم التحق بالجامعة الأهلية حين افتتحت عام 1908، وحصل على الدكتوراه عام 1914 ثم ابتعث إلى فرنسا ليكمل الدراسة.[7] عاد إلى مصر ليعمل أستاذًا للتاريخ ثم أستاذًا للغة العربية.[8] عمل عميدًا لكلية الآداب، ثم مديرًا لجامعة الإسكندرية، ثم وزيرًا للمعارف.[9][10] من أشهر كتبه: في الشعر الجاهلي (1926) ومستقبل الثقافة في مصر (1938).
Ան եղած է 20-րդ դարու ամէնաազդեցիկ Եգիպտացի գրողներէն ու մտավորականներէն մէկը, Եգիպտական վերածաղկման ու Արաբական աշխարհի արդիականացման շարժումի գործիչ: Ան քսանմէկ անգամ եղած է գրականութեան Նոպէլեան մրցանակի թեկնածուի ։
وفي العام نفسه أي عام 1934 أعيد طه حسين إلى الجامعة المصرية بصفة أستاذ للأدب، ثم بصفة عميد لكلية الآداب ابتداء من عام 1936. وبسبب خلافه مع حكومة محمد محمود استقال من العمادة لينصرف إلى التدريس في الكلية نفسها حتى عام 1942، سنة تعيينه مديراً لجامعة الإسكندرية، إضافة إلى عمله الآخر كمستشار فني لوزارة المعارف، ومراقب للثقافة في الوزارة عينها. وفي عام 1944 ترك الجامعة بعد أن أُحيل إلى التقاعد.
1932էն մինչեւ 1934 լրագրողութեան ոլորտին մէջ աշխատելէն ետք Հուսէյնը կը վերադառնայ Եգիպտոսի Համալսարան որպէս Գրականութեան Դասախօս, ապա 1936ին Գեղարուեստական գիտութիւններու բաժանմունքի դեկան։ Իսլ 1942ին կը նշանակուի Աղեքսանդրիոյ համալսարանի պէտ, եւ գիտութեանց նախարարութեան խորհրդատու եւ մշակոյթի հսկիչ։
وفي عام 1950، وكان الحكم بيد حزب الوفد صدر مرسوم تعيينه وزيراً للمعارف، وبقي في هذا المنصب حتى عام 1952، تاريخ إقامة الحكومة الوفدية، بعد أن منح لقب الباشوية عام 1951، وبعد أن وجه كل عنايته لجامعة الإسكندرية، وعمل رئيساً لمجمع اللغة العربية بالقاهرة، وعضواً في العديد من المجامع الدولي، وعضواً في المجلس العالي للفنون والآداب.
1950ին երբ իշխանութիւնը Ալ-Ուաֆտ Կուսակցութեան ձեռքն էր ան կը նշանակուի Գիտութեանց նախարար, 1951ին երբ ամէն ջանք ըրաւ Աղեքսանդրիոյ համալսարանին հոգալու, եւ ղեկավարեց Գահիրէի Արաբերէն լեզուի ատեանը, եւ անդամակցեցաւ Արուեստներու եւ գրականութեան բարձրագոյն խորհուրդին, անոր կը շնորհուի Փաշաութեան տիտղոսը։
سيرته الذاتية
Կենսագրութիւն
أفكاره
Մտքերը
دعا طه حسين إلى نهضة أدبية، وعمل على الكتابة بأسلوب سهل واضح مع المحافظة على مفردات اللغة وقواعدها، ولقد أثارت آراؤه الكثيرين كما وجهت له العديد من الاتهامات، ولم يبالي طه بهذه الثورة ولا بهذه المعارضات القوية التي تعرض لها ولكن استمر في دعوته للتجديد والتحديث، فقام بتقديم العديد من الآراء التي تميزت بالجرأة الشديدة والصراحة فقد أخذ على المحيطين به ومن الأسلاف من المفكرين والأدباء طرقهم التقليدية في تدريس الأدب العربي، وضعف مستوى التدريس في المدارس الحكومية، ومدرسة القضاء وغيرها، كما دعا إلى أهمية توضيح النصوص العربية الأدبية للطلاب، هذا بالإضافة لأهمية إعداد المعلمين الذين يقومون بتدريس اللغة العربية، والأدب ليكونوا على قدر كبير من التمكن والثقافة بالإضافة لاتباع المنهج التجديدي، وعدم التمسك بالشكل التقليدي في التدريس.
Թահա Հուսէյնը կոչ ըրաւ գրական վերածաղկումի, ան կը գրէր ընթերնելի, հստակ ու պարզ ոճով, միշտ պահպանելով գրական արաբերէնի բառապաշարն ու քերականական օրէնքները։ Ան բնաւ ականջ չկախեց քննադատութիւններուն որոնք բազում էին, տեղի ու անտեղի, գիտնականներուն կողմէն եւ շատ անգամներ տգէտներուն կողմէն։ Իր ամէնահակասական գիրքին՝ «Նախաիսլամական Բանաստեղծութեան մասին» նախաբանին մէջ կ՛ըսէ՝ «Իմ միտքս հանգիստ է, գիտեմ թէ նոյնիսկ եթէ այս աշխատութիւնս շատերուն պիտի բարկացնէ, անոր պիտի համաձայնի շատ քիչ մարդիք, այս լուսամիտ փոքրամասնութիւնը իրականութեան մէջ ապագային յոյսն են, եւ արդի վերածաղկումին սիւնը, եւ նոր գրականութեան պաշարը»։
نقده
Քննադատութիւն
أخذ على طه حسين دعوته إلى الأَوْرَبة.[16] كما أخذ عليه قوله بانعدام وجود دليل على وجود النبيين إبراهيم إسماعيل فضلا عن زيارتهما الحجاز ورفعهم الكعبة سالكًا بذلك المنهج الديكارتي في التشكيك، ويقول في هذا الصدد.
Թահա Հուսէյնին կը քննադատէին իր Եւրոպայականացումի կոչէն ետք։ Ինչպէս նաեւ անոր կը քննադատեն Քուրաանը եւ Թորահ-ն (Մովսէսի հինգ գիրքերը) պատմական աղբիւր չընդունելուն համար։ Ան այս արումով կ՛ըսէ՝
للتوراة أن تحدثنا عن إبراهيم وإسماعيل وللقرآن أن يحدثنا عنهما ولكن هذا لا يكفي لصحة وجودهما التاريخي.
Թորահին կ՛իյնայ մեզի պատմել Աբրահամին եւ Իսմաէլին մասին, Քուրանին ալ կ՛իյնայ մեզի պատմել անոնց մասին։ Բայց ասի չի նշանակէր որ անոնք իսկապէս գոյութիւն ուէին։
مولده ونشأته
Ծնունդ եւ երիտասարդութիւն
مناصب وجوائز
Պաշտոններ ու Պարգեւատրումներ
اضطلع طه حسين خلال تلك الحقبة، وفي السنوات التي أعقبتها بمسؤوليات مختلفة، وحاز مناصب وجوائز شتى، منها تمثيلة مصر في مؤتمر الحضارة المسيحية الإسلامية في مدينة فلورنسا بإيطاليا عام 1960، وانتخابه عضوا في المجلس الهندي المصري الثقافي، والإشراف على معهد الدراسات العربية العليا، واختياره عضوًا محكمًا في الهيئة الأدبية الطليانية والسويسرية؛ وهي هيئة عالمية على غرار الهيئة السويدية التي تمنح جائزة بوزان. ولقد رشحته الحكومة المصرية لنيل جائزة نوبل، وفي عام 1964 منحته جامعة الجزائر الدكتوراه الفخرية، ومثلها فعلت جامعة بالرمو بصقلية الإيطالية، عام 1965. وفي السنة نفسها ظفر طه حسين بقلادة النيل، إضافة إلى رئاسة مجمع اللغة العربية، وفي عام 1968 منحته جامعة مدريد شهادة الدكتوراه الفخرية، وفي عام 1971 رأس مجلس اتحاد المجامع اللغوية في العالم العربي، ورشح من جديد لنيل جائزة نوبل، وأقامت منظمة اليونسكو الدولية في اورغواي حفلاً تكريمياً أدبياً قل نظيره. وشغل طه حسين أيضا منصب وزير التربية والتعليم في مصر.
2010-ի Նոյեմբերի 14-ին Կուկըլը տօնեց Թ․ Հուսէյնի 121-րդ տարեդարձը այսպէս կոչուած «Կուկըլ Տուտըլ»-ով (Google Doodle-ը Կուկըլ-ի գլխաւոր էջերուն տարբերանշանի յատուկ եւ ժամանակաւոր փոփոխութիւնն է, զոր կը գործածուի է ոգեկոչելու կարգ մը տօներ, իրադարձութիւններ, ձեռքբերումներ եւ նշանաւոր պատմական դէմքերը)։
من أقواله
Իր խօսքերէն
أن نسير سيرة الأوروبيين ونسلك طريقهم، لنكون لهم أنداداً، ولنكون لهم شركاء في الحضارة، خيرها وشرها، حلوها ومرها، وما يحب منها وما يُكره، وما يُحمد منها وما يُعاب.[21]
«Քալենք եւրոպացիներու ճանապարհով, որպէսզի անոնց հաւասար ըլլանք, եւ քաղաքակրթութեան մէջ բաժնեկից ըլլանք, իր բարիքով ու չարիքով, քաղցրութեամբ ու դառնութեամբ, իր սիրելի ու ատելի կողմերով, իր գովելի ու ամօթալի կողմերով»։
ويل لطالب العلم إن رضي عن نفسه.[22]
«Վայ այն աշակերտին որ ինքն իրմէ գոհ կ՛ըլլայ»։
وفاته
Մահ
توفي طه حسين يوم الأحد 28 أكتوبر 1973م عن عمر ناهز 84 عاما.
Թահա Հուսէյնը մահացած է 84 տարեկանին, Կիրակի 28 Հոկտեմբեր 1973ին
ولد «طه حسين علي بن سلامة»[11] يوم الجمعة 15 نوفمبر 1889، وكان سابع ثلاثة عشر من أبناء أبيه حسين، وخامس أحد عشر من أشقائهِ،[12] في قرية الكيلو قريبة من مغاغة إحدى مدن محافظة المنيا في الصعيد الأوسط المصري ولم يمر على عيني الطفل أربعة من الأعوام حتى أصيبتا بالرمد ما أطفا النور فيهما إلى الأبد؛ ويرجع ذلك إلى الجهل وعدم جلب أهله للطبيب بل استدعوا الحلاق الذي وصف لهُ علاجا ذهب ببصره، وكان والده حسين عليّ موظفًا صغيرًا رقيق الحال في شركة السكر. أدخله أبوه كتاب القرية للشيخ محمد جاد الرب لتعلم العربية والحساب وتلاوة القرآن الكريم وحفظه في مدة قصيرة أذهلت أستاذه وأقاربه ووالده الذي كان يصحبه أحياناً لحضور حلقات الذكر، والاستماع إلى قصص عنترة بن شداد وأبو زيد الهلالي.
Թահա Հուսէյնը ծնած է Վերին-Եգիպտոսի (Արաբերէն՝ صعيد مصر, Սաիտ) «Մինիա» մարզի «Իզպէթ Ալ-Քիլօ» գիւղին մէջ։ Ան միջին դասակարգին պատկանող ծնողքին տասնը երեք զաւակներուն եօթերորդն էր։ Երկու տարեկանին կը վարակուի ակնաբորբով, եւ անվարժ բժիշկին սխալ դարմանումին պատճառով կը կորսնցնէ տեսողութիւնը։ Քութթապը (կրօնական դպրոց ուր շէյխը, այլ արտայայտութեամբ մոլլան փոքրերուն կը սորվեցնէ գրել, կարդալ, Արաբերէնի քերականութիւնը, Քուրաանը անգիր եւ թուաբանութեան հիմունքները): Իր հմտութիւնը, եւ շատ կարճ ժամանակի մէջ սորուելու ունակութիւնը կը զմայլեցնէն իր դասատուին, ազգականներուն եւ հօրը ով ատենը մէյ մը իրեն կը տանէր սուֆիական Զիքր-ի (Զիքր, Արաբերէն՝ ذِكْر կը նշանակէ յիշատակել՝ զԱստուած) երեկոյներու եւ «Անթարա Իպն Ուլ-Շատտատ»-ի եւ «Ապու Զէյտ Ուլ-Հիլալի»-ին պատմութիւնները ունկնդրելու։
قال عنه عبَّاس محمود العقاد إنه
Ապպաս Մահմուտ Ալ-Աքքատը անոր մասին կ՛ըսէ՝