ለህዋስ መጀመሪያው የሮበርት ሁክ እይታ
Robert Hooke 's ilaalcha seelii jalqabee
ህዋስ (እንግሊዝኛ ሴል) መሰረታዊ የሆነ የህይወት ትንሹ ክፋይ ነው። ይህ የህይወት ያላቸው ነገሮች መስራች ክፍል ለመጀመሪያ ጊዜ የታየው ሮበርት ሁክ በተባለ እንግሊዛዊ ሳይንቲስት ነበር።
Seeliin ykn lubbiyyoon caasaa bu'uuraa jireenyaati . caasaa bu'ura lubbu kana jalqaba kan ilaale saayintistii Ingilizii Roobart Huuk jedhamudha .
ሴል በሰወነታችን ውስጥ የሚገኝ ፍጥረት እና ሰውነታችንን ለመገንባት የሚያስፈልግ ነገር ነው።
lubbiyyoo jechuun lubbuqabeyyii qaama keenya keessa jiruu fi qaama keenya ijaaruuf barbaachisaa dha.
የእንስሳት ህዋስ: (1) መንጢብ (2) መነጥብ (3) ራይቦዘም (4) ቬዞሊ፤,(5) [[]] (6) ጎልጂ, (7) [[]], (8) [[]], (9) [[መካነ ሀይል]], (10) [[]], (11) [[]], (12) ላይዞዞም, (13) [[]].
Fakki seelii(lubbiyyoo) bineensotta, kan kessa seelii agarsisu. Organelleotta ykn suga: (1) nucleolus/ waakkaa lubbiyyoo (2) wirmaata/niiwkilaasii (3) horata pirootinii/raayboozoomii (4) vesicle/Kuus-yaatoo (5) rough endoplasmic reticulum (cimdaahanguugee shakkaraa;a) (6) Dhagnoota goljii (7) saayitooskileetii(dhaaba lubbiyyoo) (8) cimdaahanguugee lallaafaa (9) Giidoo lubbiyyoo (10) kuus-dhangla'aa(vaakiyuuli) (11) saayitoopilaasmii(hamataa suga) (12) liisosoomii(caasofdigaa) (13) seentiriyoolii(handuuree)
ሥነ፡ሕይወት ወይም ባዮሎጂ የሕይወት ጥናት ነው። ባዮሎጂ ሕይወት ያላቸው ነገሮች ባሕሪ፣ ጸባይ፣ አፈጣጠር እና ከአካባቢያቸው ጋር እርስ በርስም ያላቸውን ግንኙነት ያጠናል። በባዮሎጂ ስር አጅግ በጣም ብዙ ንዑስ ጥናቶች አሉ።
Xin-lubbuu ykn baayoloojiin qorannoo jireenyaati. Baayoloojiin amala, amala, caasaa fi hariiroo lubbu qabeeyyii naannoo isaanii fi walii isaanii wajjin qaban qorachuudha. Baayoloojii jalatti qo’annoon xiqqaan baay’een ni jira.
ህዋሳት የህይወት መሠረት ናቸው፣ አዳዲስ ዝርያዎችና የሚወረሱ አካላዊ ባሕርያት የዝግመተ ለውጥ ውጤቶች ናቸው፣ ዘረ-መልዓት የዘራዊ ውርስ መሠረታዊ መለኪያዎች ናቸው፣ አንድ ፍጡር የራሱን ውስጣዊ ነገሮች በመቆጣጠር የጸና እና የረጋ የመኖር ሁኔታን ይፈጥራል፣ ህያው ፍጡራን ጉልበትን ይጠቀማሉ ይለውጣሉም።
Gosoonni haaraa fi amala fiizikaalaa dhaalan bu'aa jijjiirama tirannaati . Jiiniin/ dhaalmaya safartoo bu’uuraa dhaala sanyii ti. Lubbuun lubbuun jiraachuu tasgabbaa’aa fi tasgabbaa’aa uumuuf keessoo ofii to’ata.
ናሙና ዝርዮች ፎቶዎች
Suuraalee gosa eddattoo
እንስሳ - ላም Bos primigenius taurus አትክልት - Triticum ስንዴ ፈንገስ - Morchella esculenta ሞረል እንጉዳይ Stramenopila/Chromista - Fucus serratus ባክቴሪያ - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Mikrometer) Archaea - Halobacteria ቫይረስ - Gamma phage
Bineensa - re'ee Bos primigenius taurus Kuduraa - Qamadii Triticum Fangasii - Morchella esculenta Mushrooma Moreel Istiraamenoopiilaa/Kroomiistaa - Fucus serratus Baakteeriyaa - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Maayikiroomeetira) . Arkiiyaa - Haloobaakteeriyaa Vaayirasii - Gamma phage Maxxansaa
እንስሳ የሕያው ነገር አይነት ሆኖ የሚያድገው ከብርሃን አማካይነት እንደ አትክልት ሳይሆን ከመብላት ነው።
Bineensi akka biqiltoota ifa adduun kan hin guddannee f fi Nyaata hin qopheffannedha.
ስነ ሕይወታዊ ክፍፍሎች
Qoodinsa Xin-lubbuu
በሥነ ሕይወት ጥናት ዘንድ፣ እንስሳ አንድ የሕይወት ስፍን ሲሆን 34 ክፍለስፍኖች በውስጡ ይመደባሉ። ከነዚህም መካከል፣ ብዙዎቹ ጥቃቅን ትሎች ወይም ትል መሳይ አይነቶች ናቸው።
Baayoloojii(xin-lubbuu) keessatti bineensonni gita jireenyaa tokko yoo ta’an gita 34tti qoodamu. Kanneen keessaa baay’een isaanii raammoo xixiqqoo ykn gosoota raammoo fakkaataniidha.
ሰፍነግ Porifera 7700 ዝርዮች (የባሕር እንስሳ) ዝርግ ቀዲም Placozoa 1 ዝርያ (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) ሚዶ ማርመላታ Ctenophora 150 ዝርዮች (የባሕር እንስሳ) የዛጎል ድንጋይ ክፍለስፍን Cnidaria 11,000 ዝርዮች (የባሕር እንስሶች፣ ማርመላታ ዓሳ ያጠቅልላል) ሆድ የለሽ Xenacoelomorpha 100 ዝርዮች (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) ቀጥታ ዋናተኛ Orthonectida 26 ዝርዮች (የባሕር ደቂቅ ዘአካል፤ የዛጎል ለበስ፣ የሾህ ለበስ ወይም የትል ተውሳክ ነው) ጥፍጥፍ ትል Platyhelminthes 25,000 ዝርዮች (የውሃ ወይም የተውሳክ ትል እንደ ኮሶ) ሽፋሽፍታም ትል Gastrotricha 690 ዝርዮች (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) ሽክርክር እንስሳ Rotifera 2000 (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) እሾህ-ራስ ትል Acanthocephala 1100 (ደቂቅ ዘአካል፣ በተለይ የሸርጣንና የሸርጣን-በል ዳክዬ ሆድ ተውሳክ) መንጋጭላ ትል Gnathostomulida 100 (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) ጥቃቅን መንጋጭላ ትል Micrognathozoa 1 (በግሪንላንድ የተገኘ ደቂቅ ዘአካል) ፍላጻ ትል Chaetognatha 100 (ትንሽ የባሕር ትል) የጐርምጥ ተውሳክ Cycliophora 3 (በጐርምጥ አፍ ዙሪያ ተቀምጦ ትርፍ ምግቡን የሚበላ) የመሬት ትል ክፍለስፍን Annelida 17,000 (የባሕርና የምድር፣ አልቅት ያጠቅልላል) የስምንት-እግር ኩላሊት ተውሳክ Rhombozoa 100 (በስምንት-እግር ኩላሊት ውስጥ የሚገኝ) ጥብጣብ ትል Nemertea 1200 (የባሕር ትል) ኮቴ ትል Phoronida 11 (ትንሽ የባሕር እንስሳ) የፋኖስ ዛጎል Brachiopoda 300-500 (ትንሽ የባሕር እንስሳ) ዛጎል ለበስ Mollusca 112,000 (ባሕርና ምድር፤ ቀንድ አውጣ፣ ስምንት-እግር፣ ኦይስተር ወዘት.) ኦቾሎኒ ትል Sipuncula 144-320 (የባሕር ትል) ዋንጫ ትል Entoprocta 150 (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) ሳርንስት እንስሳ Bryozoa 5000 (የባሕር ደቂቅ ዘአካል) የጭቃ ደራጎን Kinorhyncha 150 (የባሕር ወለል ደቂቅ ዘአካል) ጥርግ ራስ Loricifera 122 (የባሕር ወለል ደቂቅ ዘአካል) ቁላ ትል Priapulida 20 (የባሕር ትል) ጭራ ትል Nematomorpha 320 (የውሃ ትል፣ እጭ የጋጥመ-ብዙ ተውሳክ ነው) ድቡልቡል ትል Nematoda 25,000-1,000,000 (የትም ቦታ የሚገኝ ጥቃቅን ትል ወይም ወስፋት) ወላንሳ ትል Onychophora 200 (ትንሽ የምድር ትል፣ በገሞጂዎች የሚገኝ) የውሃ ድብ Tardigrada 1000 (ደቂቅ ዘአካል፣ በውሃ ሁሉ የሚገኝ) ጋጥመ-ብዙ Arthropoda 1,200,000 (ሦስት አጽቄ፣ ሸረሪት፣ አምሳ እግር፣ ሺ እግር፣ ሸርጣን፣ ጐርምጥ ወዘተ.) ሾህ ለበስ Echinodermata 7000 (የባሕር እንስሶች፣ ኮከብ አሳ ወዘተ.) የበሉጥ ዘር ትል Hemichordata 100 (የባሕር ትል) አምደስጌ Chordata 100,000 (ባለ አከርካሪ ሁሉ - አሳ፣ አምፊናል፣ ተሳቢ እንስሳ፣ አዕዋፍ፣ ጡት አጥቢ)
Maxxantuu qaabjibuu Cycliophora 3 (kan naannoo afaan qamadii taa'ee nyaata garmalee nyaatu) . Raammoo lafaa Annelida 17,000 (galaanaa fi lafaa, lafaa dabalatee) . maxxantuu kalee miilsaddeetta Rhombozoa 100 (kalee miila saddeet qabu keessatti argama) . ramoo sabbata Nemertea 1200 ( raammoo galaanaa ) . Raammoo Koot Phoronida 11 (bineensa galaanaa xiqqaa) . bino-qola faanosii Brachiopoda 300-500 (bineensota galaanaa xixiqqoo) . qolaalqabeeyyii- Mollusca 112,000 (cillalluu fi miilsaddeet/oktoopus, mahaarii,/oyiisterii fi kkf) .
ባክቴሪያ በኤሌክትሮን አጉሊ መነፅር ሲታይ
Baakteeriyaa maaykirooskooppii(Fullee guddiiftuu) elektirooniitiin mul’atu
ባክቴሪያዎች ቅድመኑክለሳውያን (prokaryote microorganisms) ናቸው። ቅድመኑክለሳውያን ማለትም ፦ ኑክለስና ሌሎች በክርታስ የተሸፈኑ ክፍለ ህዋሳት የሌሏቸው መሆናቸው ከአርኬአዎች ጋር ያመሳስላቸዋል። እንደ ታዮማርጋሪታ ናሚቢየንሲስ እጅግ በጣም ጥቂት ወጣ ያሉ ዝርያዎች በስተቀር ባክቴሪያዎች በሙሉ ያለ ማይክሮስኮፕ የማይታዩ ደቂቅ ዘአካላት ናቸው።[1]
Baakteeriyaan maaykirooorgaanizimoota(Lubbuqabeeyyii xixxiqqoo) pirookaariyootii(wirmaat-soboo) ti. Isaanis niwukilasii fi seelii biroo meembraaniin(hagguggee lubbiyyootiin) marfaman waan hin qabneef Archaea wajjin wal fakkaatu. Baakteeriyaan hundi, gosoota baay’ee muraasa baay’ee hin argamne kan akka Tiomargarita namibiensis, irraa kan hafe, Lubbuqabeeyyii xixiqqoo maaykirooskooppii(fullee guddiftuu) malee mul’achuu hin dandeenyedha.
ቫይረስ ደቂቅ ዘ አካላት ፈንገስ
Vaayirasii Lubbuqabeeyyii xixiqqoo Fangasii/ raccitii
↑ Schulz, H.; Jorgensen, B. (2001).
Afaan oromoo haa guddifnuu!!!!!!!!!!!!! ↑ Schulz, H.; Jorgensen, B. (2001).
ቫይረስ (Virus) በሽታን ሊያስከትሉ የሚችሉ ጥቃቅን ተህዋሲያን ወይም ደቂቅ ዘ አካላት ሲሆኑ መኖር የሚችሉት ህይወት ባላቸው ነገሮች ውስጥ ሲሆኑ ብቻ ነው።
Vaayirasiin daddarbaa submaayikirooskoopii ta’ee fi seelii lubbuu qabu orgaanizimii tokkoo keessa qofa kan baay’atudha.[1] Vaayirasiin bifa lubbu qabeeyyii hunda, bineensotaa fi biqiltoota irraa kaasee hanga maaykiroo-orgaanizimoota, baakteeriyaa fi arkiiyaa dabalatee ni faalu.[2][3] Barreeffamni Dmitri Ivanovsky bara 1892 kan paatojeenii baakteeriyaa hin taane biqiltoota tamboo faalu ibsee fi bara 1898tti vaayirasii moosaajii tamboo Martinus Beijerinck tiin argamee kaasee,[4] gosoota vaayirasii 9,000 ol bal’inaan ibsamaniiru gosoota miliyoonaan lakkaa’aman vaayirasoota naannoo keessa jiran. Vaayirasiin sirna ikoo lafa irra jiru hunda keessatti jechuun ni danda’ama kan argaman yoo ta’u, gosa qaama baayoloojii baay’inaan argamudha. Qorannoon vaayirasii vaayirasii jedhamuun beekama, kunis subspeciality maaykiroobaayoloojiidha.
ይዩ
laalii
ባክቴሪያ ደቂቅ ዘ አካላት ፈንገስ
Baakteeriyaa Lubbuuqabeeyyii xixxiqooo/hurraa Fangasii
10,000 ጊዜ ተልቆ የተነሳ የኮሊ ባክቴሪያ
baakteeriyaa koolii si'a 10,000 guddate
ደቂቅ ዘ አካላት ወይም በእንግሊዝኛ Microorganisms የሚባሉት በአጉሊ መነጽር ብቻ የሚታዩ ማለትም በባዶ ዓይን የማይታዩ አካላት ናቸው። የነዚህ አካላት ጥናት microbiology ይባላል። ይህም ጥናት የተጀመረው በአንቶን ቫን ሉዊንሁክ ሲሆን በ1675 እ.ኤ.አ. የራሱን የአጉሊ መነጽር ተጠቅሞ የመጀመሪያዎቹን ደቂቅ ዘ አካላት በማግኘቱ ነው።
Qorannoon lubbuqabeeyyii xixiqqoo kanaa maaykiroobaayoloojii jedhama . Qorannoon kun bara 1675tti Anton van Leeuwenhoek jedhamu jalqabe. Lubbu qabeeyyii xixiqqoo ykn hurraa jalqabaa fullee guddiftuu mataa isaa fayyadamuun argate.
ከውን ኑክለሳውያን ጎራ መካከል ፕሮቲስታዎች በብዛት አንድህዋሴ የሆኑ ሚክሮስኮፓውያን ናቸው።ይህ ጎራ ለምደባ አስቸጋሪ የሆኑ ሰፊ ተልያይነት ያላቸው ፍጡራንን ያቀፈ ነው።[3]ባለብዙ ህዋስ የሆኑ ብዙ የዋቅላሚ ዝርያዎች ፕሮቲስታዎች ናቸው። በፕሮቲስታ ውስጥ የሚገኙ ዝርያዎች ቁጥር በውል አይታወቅም፤ ምክኒያቱም በዚህ ሰፍን ውስጥ የሚገኙ የተለዩ ዝርያዎች በጣም ጥቂት ስለሆኑ ነው።
Yukaariyoota/wirmaat dhugee keessaa pirootiistonni orgaanizimoota maaykirooskoopii seelii tokkoo ta’aniidha. Domeeniin kun orgaanizimoota adda addaa kanneen ramaduun rakkisaa ta’e of keessaa qaba. [1] Orgaanizimoonni seelii hedduu qaban hedduun pirootiistota.
ፈንገሶች
Fangiiwwan ykn Raacitii
ፈንገሶች እንደ የዳቦ እርሾ (ሳካሮማይሰስ ሰርቪሴ) ያሉ ብዙ አንድህዋሴ ዝርያዎች አሏቸው።
Fangiin gosoota seelii tokko qaban hedduu kan akka damma daabboo tolchuu (Saccharomyces cerevisiae) of keessatti qabata.
ዋቅላሚዎች
Saaphaphuwwan
ዋቅላሚ የሚለው ቃል ከተለያዩ ስርወዘራዊ ቡድኖች የተገኙ እና በተለያዩ የሥርዓተ ምደባ ዘርፎች ውስጥ የሚገኙ የተለያዩ ሕይወት ያላቸው ፍጡራንን የሚወክል ሰፊ ቡድን ነው። በአጠቃላይ ዋቅላሚዎች ስንል እያልን ያለነው፦ በአብዛኛው እውነተኛ ስር፣ግንድ፣ ቅጠል እና ሥርአተሸንዳ የሌላቸው ባለ ቀላል የመራቢያ መዋቅር የሆኑ እና ምግብሰሪ የሆኑ የውሃውስጥ ዕፅዋትመሰል ፍጡራንን ነው። በመላው ዓለም ማለትም፦ በባሕር፣ በጨው አልባ ዉሃማ አካላት እና እርጥበታማ የየብስ ክፍሎች ተሰራጭተው ይገኛሉ። አብዛኛዎቹ ሚክሮስኮፓዊ ሲሆኑ ጥቂቶች ግን በጣም ግዙፎች ናቸው። ለምሳሌ አንዳንድ የባሕር ውስጥ አረሞች (sea weeds) እስከ ፶ ሜትር ያህል ሊረዝሙ ይችላሉ። [4]
Jechi saaphaphuu jedhu garee bal’aa orgaanizimoota lubbuu qaban adda addaa garee gita adda addaa irraa fi qoqqoodinsa taksonomii adda addaa keessatti bakka bu’uudha. Walumaagalatti, orgaanizimoota biqiltoota bishaan keessa jiraatan kanneen caasaa walhormaataa salphaa qabaniifi nyaata oomishanii, irra caalaan isaanii jirma, hidda, baala ykn raayizoomii dhugaa hin qabne jechuu keenya. Addunyaa guutuutti, jechuunis galaana, qaama bishaan soogidda qabuu fi kutaalee lafaa jiidha qaban keessatti raabsamu.
አረንጓዴ ዋቅላሚዎች ብርሃናዊ አስተፃምሮ ማከናወን የሚችሉ ብዙ ውን ኑክለሳውያንን የሚያቅፍ ሰፊ ቡድን ነው። ምንም እንኳን ጥቂት አረንጓዴ ዋቅላሚዎች ከፕሮቲስታዎች ጋር የሚመደቡ ቢሆንም፣ እንደ ክሎሮፋይታ ያሉ ሌሎች ዋቅላሚዎች በዕፅዋት ውስጥ የመደባሉ። እንደ ክላሚዶሞናስ ያሉ በጣም ብዙ አንድህዋሴ የሆኑ አረንጓዴ ዋቅላሚዎች አሉ።
saphaphuu magariisaa garee bal’aa kan ta’ee fi niwuukilaasii hedduu kan of keessaa qabu yoo ta’u, isaanis hojii footosinteesii ykn qophifa raawwachuu danda’u. Algee magariisaa tokko tokko pirootistiitti ramadamus, algee biroo kan akka kiloorofaayitaa biqiltootaatti ramadamu. Fanjiiwwan magariisaa seelii tokko qaban kan akka Kilaamidoomonaas baay'een jiru .
አርኬአ
Arkiyaan ykn wirmaat-duree
አርኬአዎች ቅድመኑክለሳዊ አንድህዋሴ አካላት ሲሆኑ፣ በካርል ዎሴ ባለ ሶስት ጎራ ስርዓተ ምደባ መሰረት የመጀመሪያውን ሕይወት ያላቸው አካላት ጎራ ይመሰርታሉ። ቅድመ ኑክለሳዊ የሚለው ቃል ሲተረጎም ኑክለስና ሌሎች በክርታስ የተሸፈኑ ክፍለ ህዋሳት የሌሉት ተብሎ ሊተረጎም ይችላል። አርኬአዎች ቀደም ሲል በአንድ ጎራ አብረዋቸው ተመድበው ከነበሩት ከባክቴሪያ ጋር ይህን ትርጓሜ ይጋራሉ።
Arkiyaan orgaanizimoota seelii tokkoo niwkilaas/wirmaatduree yoo ta'an, akkaataa ramaddii sirna domeenii sadii Carl Wosse 'tti domeenii jalqabaa orgaanizimoota lubbuu qaban uumu. Jechi wirmaatduree ykn niwkilaasii duree jedhu niwukilasii fi seelonni biroo meembraaniin marfaman dhabuu jedhamee hiikamuu danda’a. Arkiyaan hiika kana baakteeriyaa waliin qooddatu, isaanis kanaan dura domeenii tokko keessatti walitti gurmaa'anii turan.
ባክቴሪያዎች ቅድመኑክለሳዊ ማለትም ፦ ኑክለስና ሌሎች በክርታስ የተሸፈኑ ክፍለ ህዋሳት የሌሏቸው መሆናቸው ከአርኬአዎች ጋር ያመሳስላቸዋል። እንደ ታዮማርጋሪታ ናሚቢየንሲስ እጅግ በጣም ጥቂት ወጣ ያሉ ዝርያዎች በስተቀር ባክቴሪያዎች በሙሉ ያለ ማይክሮስኮፕ የማይታዩ ደቂቅ ዘአካላት ናቸው።[2]
Baakteeriyaan wirmaat duree dha, i.e. niwukilasii fi seelii biroo meembraaniin(haguuggee lubbiyyoon0 marfame hin qaban. Baakteeriyaan hundi, gosoota baay’ee muraasa baay’ee hin argamne kan akka Tiomargarita namibiensis, irraa kan hafe, orgaanizimoota xixiqqoo maaykirooskooppii malee mul’achuu hin dandeenyedha. [1]
ውን ኑክለሳውያን
Wirmaatdhugee ykn niwkilaasii dhugaa
ውን ኑክለሳውያን በውስጣቸው እንደ ህዋስ ኑክለስ፣ ጎልጂ እቃ እና ኃይለህዋስ ያሉ ክፍለ ህዋሳት ያሏቸው መሆናቸው ከባክቴሪያዎችና ከአርኬአዎች ይለያቸዋል።
Wirmaatdhugeeyyin baakteeriyaa fi arkiiyaa irraa adda kan ta’anii fi caasaa seelii/luubbiyyoo jalaa kan akka niwukilasii ykn wirmaataa, dhagnoota Golgii fi saayitoopilaasmii ykn hammataa sugaa fi maaytrookondoriyaa ykn caas-humnee of keessaa qabaacha.
ቋጥኛዊ ይዘት ያላቸው ፕላኔቶች ኣጣርድ፣ ቬኑስ፣ መሬት፣ ማርስ እና ሴረስ
Lafjoo qabiyyee dhagaa qaban Saaturnii(lafqubbellaa), Veenus(Bakkalcha), Lafa, Maarsii fi Seereesii dha.
ቋጥኛዊ ይዘት ያላቸው ፕላኔቶች በዋናነት ከሲሊኬት ቋጥኝ ወይም ብረት አስተኔ የተገነቡ ፕላኔቶች ናቸው። እነኚህም በሥርዓተ ፀሐይ ውስጥ ወደ ፀሐይ የተጠጉት ፕላኔቶች ናቸው።
Pilaaneetonni dhagaa pilaaneetota adda durummaan dhagaa siliikeetii ykn sibiilaa irraa ijaaramaniidha. Isaan kun lafjoota sirna aduu keessaaa aduutti dhihoo ta'aniidha .
ኣጣርድ ወይም ሜርኩሪ፡ (ምልክት፦) መሬት በምትገኝበት ማለትም ሚልክ ዌይ ተብሎ በሚጠራው ረጨት ወይም የከዋክብት ስብስብ ውስጥ የሚገኝ ፈለክ ነው። ይህ ፈለክ ከፀሐይ ባለው ርቀት ቅርቡ (1ኛው) ነው። ከበስተኋላው ዘጠኙም ፈለኮች ማለትም ቬነስ፣ መሬት፣ ማርስ፣ ጁፒተር፣ ሳተርን ኡራኑስ፣ ነፕቲዩን እና ፕሉቶ ይገኛሉ።ሜርኩሪ ጠንካራ ፣ የብረት ሰልፋይድ የውጪውን ንጣፍ ፣ ጥልቀት ያለው ፈሳሽ ንጣፍ እና ጠንካራ የውስጥ ኮርትን የሚሸፍን ጠንካራ የሰልፈር ክሬን እና ምንጣፍ ያለው ይመስላል።
Pilaaneetiin kun Aduutti dhihoo (1ffaa) dha. Isa duuba pilaaneetonni sagal: Veenus(bakkalcha), Lafa, Maarsii, Juupitaar, Saaturnii(lafqubbellaa), Yuuraanos, Neeptuunii fi Pilutoo . Meerkuriin laayibara alaa jabaa, sibiilaa-salfaayidii, laayibara dhangala’aa gadi fagoo, fi wiirtuu salfarii jabaa fi mantiilii wiirtuu keessaa jabaa uwwisu kan qabu fakkaata.
ስሙ «ኣጣርድ» የተወረደ ከአረብኛው «ኡጣሪድ» ነበር። በድሮ ጊዜ ይህ የአረመኔ ጣዖት ስም ነበር። አሕዛብ ይህ የጥበብ ጣኦት እንደ ነበር ስላመኑ፣ የፈለኩ ስም ከዚህ ጣኦት ስም መጥቶ በየቋንቋው ይለያይ ነበር። ስለዚህ የፈለክም ሆነ የጣኦት ስም በፋርስኛ «ቲር»፣ በባቢሎንኛ «ናቡ»፣ በጥንታዊ እንግሊዝኛ «ዎደን»፣ በግሪክ «ሄርሜስ»፣ በሮማይስጥም «ሜርኩሪዩስ» ሆነ። «ሜርኩሪ» የሚለው እንግሊዝኛ ሲሆን ከዚሁ ሮማይስጥ ስም መጣ። በዕብራይስጥ ግን ስሙ «ኮካብ ሐማህ» ወይም «የፀሐይ ኮከብ» ይባላል።
Ormoonni kun waaqa ogummaa akka ta’e waan amananiif maqaan ani barbaadu maqaa waaqa kanaa irraa kan dhufe yoo ta’u, afaan hundaan adda adda ture. Kanaaf, maqaan urjii ykn waaqa tokkoo afaan Faarsiitiin "Tir", Afaan Baabilooniitiin "Nabu", Afaan Ingiliffaa duriitiin "Woden", afaan Giriikiitiin "Hermes", fi afaan Roomaatiin "Mercurius" ta'e. "Mercury" jechuun Ingiliffaa yoo ta'u, maqaa Roomaa tokko irraa kan dhufedha.
ይህ ፈለክ በዚህ ረጨት ውስጥ ከሚገኙ ፈለኮች በመጠኑ ትንሹ ነው። ዲያሜትሩ 2439.7 ኪ.ሜ ብቻ ነው። መዋቅሩ ከመሬት ጋር በተመሳሳይ ሁኔታ ቋጥኞች የበዙበት ነው።
Urjiin kun urjiilee ruda kana keessa jiran keessaa isa xiqqaadha. Daayameetira isaa km 2439.7 qofa. Caasaan isaas lafa dhagaan baay’inaan itti argamuun wal fakkaata.
"ቢግ ባንግ" ወይንም ዐቢይ ፍንዳታ በሳይንቲስቶች ዘንድ የመላው ዓለም መነሻ ኩነትን ይገልጻል ተብሎ የሚታመንበት ኅልዮት ነው። አጠቃላይ አንጻራዊነት የተባለውን የአልበርት አይንስታይን ሳይንሳዊ ቀመር በመጠቀም ከአሁን ከአለንበት ጊዜ ወደኋላ ስንምለስ አንድ ወቅት ላይ ዓለም በሙሉ ተጨምቆ፣ አንዲት ትንሽ እኑስ እንደነበር እንረዳለን። ይህ እኑስ በውስጡ ምንም አይነት አቶም፣ መዋቅርም ሆነ ቅጥ አልነበረውም። ይልቁኑ እጅግ ሞቃት፣ እጅግ ትንሽ እና አዕላፍ ጭፍገት ነበረው። ከዛሬ 13.7 ቢሊዮን ዓመት በፊት፣ ይህ ጥንጥ ጠጣር ነገር ድንገት በመፈንዳት በመበታተኑ ኅዋ እና አቶሞች ተፈጠሩ። እንዲሁም አቶሞቹ እየጓጎሉ ኮኮቦችን ፈጠሩ። በዚህ ሁኔታ ከፍንዳታው በኋላ የተፈጠረው ዓለም እየሰፋና እና እየቀዘቀዘ በመሄዱ እንደ መሬት ያሉ ፈለኮች (ፕላኔቶች) በሂደት ቀስ እያሉ ተፈጠሩ። በአሁኑ ወቅት፣ ምንም እንኳ ቀስ ብሎ ቢሆንም፣ ኅዋ እና በውስጡ ታቅፎ ያለው ቁስ እየተለጠጠና ሙቀቱም እየቀነሰ ይገኛል። ይህን እሚያጠናው የሳይንስ ክፍል ኮስሞሎጂ ሲባል በዚህ የጥናት ዘርፍ ተቀባይነት ያገኜው የ ቢግ ባንግ ኅልዮት በብዙ ሳይንቲስቶች ዘንድ ተቀባይነትን አግኝቷል።
Haala kana keessatti addunyaan erga dhohinsa sana booda uumame bal’achaa fi qabbanaa’aa deemteen lafjoonni (pilaaneetonni) kan akka Lafaa suuta suutaan uumaman. Yeroo ammaa kana hawaa fi wanti inni of keessaa qabu suuta suuta ta’us babal’achaa fi qabbanaa’aa jira. Kutaan saayinsii waa'ee kana qo'adhu koosmooloojii yoo ta'u damee qo'annoo kana irratti fudhadhatama kan argate Addunyaan Big Bang ykn dhoohinsa mummeen kan uumamee ta'usa fi saayintistoota hedduu biratti fudhatama argateera.
ፕሌይድ የተሰኙት የከዋክብት ጥርቅም በታውረስ ረጨት። ከናሳ ፎቶ የተገኘ።
Pileeyidii akkasumas facaafama taawiras jedhamu . Suuraan kan NASA irraa argame .
ኮኮብ፣ ኮከብ በግስበት ጓጉሎና ታምቆ የተያዘ እጅግ ግዙፍ፣ ደማቅና ሞቃት የሆነ ከፍተኛ ኮረንቲ ያዝለ አየር ( ፕላዝማ) ስብስብ ነው። ለመሬት አሁን በጣም የቀረበው ኮኮብ እንግዲ ፀሐይ ነው። በአንዳንድ ጣቢያ ውስጥ ሁለት ከዋክብት አንድላይ ሲኖሩ ይህ ቅንጅ ኮከብ ይባላል።
Urjiin walitti qabama qilleensaa ( pilaasmaa ) guddaa, ifa, ho’aa, kaarentii guddaa qabuu fi momeentiin walitti qabameedha. Lafaaf, urjiin amma baay'ee bakka bu'u Aduudha . Buufata tokko tokko keessatti urjiileen lama walitti yeroo argaman, kun urjii walsimaa jedhama.
ትምህርተ ሂሳብ የብዛት፣ የአደረጃጀት የለውጥና የስፋት ጥናት ተብሎ ብዙ ጊዜ የታወቃል። ሌሎችም «የቅርጽና የቁጥር» ጥናት ብለው ይጠሩታል። በፎርማሊስቲክ አይን ተጨባጭ ያልሆኑን አደረጃጀቶችን ሥነ አመክንዮንና (ሎጂክ) የሂሳብ አጻጻፎችን በመጠቀም መመርመር ተብሎ ይታወቃል። ሪአሊስቶች ደግሞ ስለነሱ ካለን ግንዛቤ ውጭ ሰለሚኖሩ እቃዮችና ጽንሶች ምርምር ይሉታል። ትምህርተ ሂሳብ በማንኛውም የሳይንስ ዘርፍ ስለሚጠቅም «የሳይንስ ቋንቋ» ወይም የኅዋ ቋንቋ ተብሎም ይጠራል።
Herregni yeroo baayyee qorannoo baay'ina, gurmaa'ina, jijjiirama fi bal'ina jedhamee waama . gama biroo ammoo qorannoo "bocaafi lakkoofsa" jedhanii waamu. Innis qorannoo caasaa qabatamaa hin taane karaa itti fayyadama sabaaba fi (loojikii) ibsa herregaa jedhamuun beekama. Warri dhugaa (realists) wantootaa fi qaamolee hubannoo nuti isaan irratti qabnuun ala jiran irratti qorannoo jedhu.
እሙን እርግጥ ቁጥር ነባራዊ ቁጥር ኦይለር ቁጥር ፓይ የአቅጣጫ ቁጥር ንጥረ እሴት ጨረር ማትሪክስ ቴንሰር ካልኩለስ ጉብጠት ጆሜትሪክ ዝርዝር የላፕላስ ሽግግር የፎሪየር ዝርዝር የፎሪየር ሽግግር ጂዎሜትሪ ክብ ሶስት ማዕዘን ቅጥ አልጀብራ ኳድራቲክ ሊኒያር እኩልዮሽ ኩቢክ እኩልዮሽ ቀጥተኛ ዝምድና
Lakkioofsa Lakkoofsa Alsababaa Oyilar lakk paayii Lakkoofsa Xaxxamaa Gatii soorataa carallaa Maatiriksii Teensarii Kaalkulasii ykn shallagoo Bu'aa (bump) tokko Bal’ina ji’oomeetirii Jijjiirama Laplaas Tarree Fuuriyee Jijjiirama Fuuriyee Ji’oomeetirii Geengoo Rog-sadee Akkaataa Aljebraa Kuwaadraatikii Hima walqixaa sararaawaa Hima walqixaa kiyuubii Hariiroo kallatti
የአቅጣጫ ቁጥር በጨረር ተመስሎ
Lakkoofsi xaxxamaa siiqeen bakka bu’a
የአቅጣጫ ቁጥር በእንግሊዝኛ Complex Number የሚባል ሲሆን የእንግሊዝኛው ስሙ ግን ስህተት ወይም የሚያምታታ ነው። የአቅጣጫ ቁጥሮች ሲጻፉ ባጠቃላይ መልኩ a+jb ወይም a+ib በሚል ሲገለጹ፣ a ና b የውን ቁጥር ሲሆኑ፣ i (በሂሳብ) ወይም j (ኤሌክትሪክ ምህንድስና ) ደግሞ ንጹህ የአቅጣጫ ቁጥር ናቸው፣ ዋጋቸውም − 1 {\displaystyle {\sqrt {-1}}} ነው።
Lakkoofsi xaxxamaa ykn kallattii afaan Ingiliffaatiin Complex Number jedhama, garuu maqaan Ingiliffaa dogoggora ykn burjaaja'aa dha. Lakkoofsota kallattii akka waliigalaatti akka a+jb yookiin a+ib tti kan barreeffaman yoo ta’u, a fi b lakkoofsota, fi i (herrega keessatti) yookiin j (elektirikaal injinariingii) lakkoofsota kallattii qulqulluu, fi gatiiwwan isaanii − 1 {\displaystyle {\sqrt {-1}}} dha.
አድማሳዊ መስመር x ላይ ያለን ቁጥር በ1 ብናበዛው እዚያው መስመር ላይ፣ ያኑ ቁጥር እናገኛለን። ነገር ግን በ -1 ብናበዛ ያ ቁጥር በ180o ዲግሪ ይገለበጥና ተቃራኒውን ይሰጠናል። በ180o ለመገልበጥ ሁለት ጊዜ በ90o ዲግሪ መገልበጥ ስለሚያስፈልግ፣ ሁለት ጊዜ ተባዝቶ -1 የሚስጠን − 1 {\displaystyle {\sqrt {-1}}} ስለሆነ፣ እንግዲይ ይህ ቁጥር ንጹህ የአቅጣጫ ቁጥር ነው ማለት ነው።
Lakkoofsa sarara qajeelaa(siiqee) x irratti argamu 1n yoo baay’isne sarara walfakkaataa irratti lakkoofsa walfakkaataa arganna. Garuu yoo -1n baay’isne lakkoofsi sun digrii 180o garagalee faallaa kanaa nuuf kenna. Gargalchi digrii 180 garagalcha digrii 90 lama waan barbaaduuf, si’a lama baay’isuun -1 kenna. − 1 {\displaystyle {\sqrt {-1}}} Erga, egaa lakkoofsi kun lakkoofsa kallattii qulqulluudha.
ፈለኮች በምህዋራቸው ከፀሐይ አምልጠው እንዳይሄዱ የሚያስገድዳቸው የግስበት ጉልበት ነው
Pilaaneetonni orbiiti(marsoo) isaanii keessatti aduu jalaa akka miliqan kan dirqisiisu humna harkisa lafaati
ግስበት ማናቸውም ግዝፈት ያላቸው ቁስ ነገሮች እርስ በርሳቸው እንዲሳሳቡ ግድ የሚላቸው የተፈጥሮ ጉልበት ነው። በዕለት ተለት ኑሯችን ግዝፈት ያላቸው ነገሮች በአየር ከመንሳፈፍ ይልቅ ከመሬት ጋር እንዲላተሙ የሚያደረጋቸው፣ በሌላ አነጋገር ለነገሮች ክብደት የሚሰጣቸው ግስበት ነው። የመሬት ግስበት ወይም በተለምዶ የመሬት ስበት መሬት ባላት ግዝፈት ምክንያት ሌላ ግዝፈት ያለውን ነገር የምትስብበት የተፈጥሮ ጉልበቷ ነው። ጨረቃ ከመሬት በራ የማትጠፋው የመሬት ግስበት አንቆ ስለያዛት ነው። ሜርኩሪን፣ ቬነስን፣ ሌሎች የተቀሩትን ፈለኮችን በፀሐይ ዙሪያ ጠፍሮ ከምህዋራቸው በረው እንዳይጠፉ የሚያደርጋቸው የፀሐይ ግስበት ነው። ከዋክብትንና ሌሎች ግዙፍ ቁሶችን በየረጨታቸው መድቦ አስተቃቅፎ የሚይዛቸው ይኽው መሰረታዊ ጉልበት ነው። ግስበት፣ ባጠቃላይ መልኩ ፣ በጥልቁ ጠፈር ውስጥ ተበትኖ የሚገኘውን ቁስ እንዲጓጉል ያደርጋል። ከዚህ አንጻር ለመሬት፣ ለተስፈንጣሪ ከዋክብት፣ ለ ፈለኮች (ፕላኔቶች) ፣ ለከዋክብት፣ ለረጨቶችና መሰል ግዙፍ አካላት ጓጉሎ መፈጠርና ቀጣይ ህልውና ይህ ጉልበት አስፈላጊና በርግጥም መሰረታዊ ነው ፤ አለበለዚያ የመጓጎልና አንድ ሁነው የመቀጠል እድል አይገጥማቸውም ነበርና። በውቅያኖሶች ለሚፈጠሩ ማዕበሎች፣ ለወንዞች መፍሰስ፣ ለአዳዲስ ከዋክብትና ፈለኮች ውስጣው ከፍተኛ ሙቀት እና ሌሎች ህልቁ መሳፍርት ክስተቶች ተጠያቂ ጉልበት ነው።
Ija kanaan yoo ilaalle, anniisaan kun uumamuu fi itti fufiinsa jiraachuu lafaa, urjiilee dhukaasaa, urjiilee (pilaaneetota), urjiilee, biyyee fi qaamolee gurguddoo biroof barbaachisaa fi dhugumatti bu’uuraa dha. Ta'uu baannaan carraa tokko ta'anii turuu hin argatan turan. Anniisaa kaarentii galaanaa, dhangala'aa lagaa, keessoo urjiilee fi galaaksii haaraa garmalee ho'ee fi taateewwan koosmii biroof itti gaafatamummaa qaba.
ተመራምሪወች በአጉሊ መነጽራቸው የተለያዩ ፈለኮችን ከኒውተን በኋላ አጥንተዋል። ለምሳሌ የኡራኑስን አካሄድ በመንጽራቸው ቢያጠኑም ይህ ፕላኔት ከሌሎች ፕላኔቶች የተለየ እንግዳ ምህዋር ይዞ ይሾር ነበር። ምክንያቱን ለማወቅ በተደረገ ጥረት ኸርባን ለ ቬይ የተሰኘው ፈረንሳዊ የኒውተንን ህግ ተጠቅሞ ባደረገው ትንተና ለጊዜው በመነጽር ያልተስተዋለ ሌላ ፕላኔት በኡራኑስ ላይ የግስበት ተጽዕኖ እንዲያደርስበትና በኒውተን ህግ መሰረት ፕላኔቱ የት ሊኖር እንደሚችል ተነበየ። ዮሐን ጋሌ ለ ቬይ በተነበየው ስፍራ ላይ መነጽሩን በማለም ነፕቲዩን የተሰኘችውን ፈለክ ለማግኘት ቻለ። ግኝቱ እስካሁን ደረስ የኒውተን የግስበት ህግ ታላቁ ድል በመባል ይታወሳል።
Qorattoonni Niwutoon irraa eegalee fulle fogo millistuu(telleskoopii) isaaniitiin urjiilee adda addaa qorataniiru. Fakkeenyaaf, adeemsa Yuuraanos qoratanis, pilaanetiin kun orbiiti ajaa’ibaa pilaaneetota biroo irraa adda ta’e qabdi turte. Sababni isaa baruuf carraaqqii godheen, Herban Le Vey, lammiin Faransaay, xiinxala isaa keessatti seera Niwutanitti fayyadamee dhiibbaa pilaaneetii biraa, kan yeroodhaaf karaa leensii hin ilaalamne, Yuuraanos irratti fi seera Niwutan irratti hundaa’e tilmaamuuf, pilaanetiin kun eessa jiraachuu akka dandeessu tilmaameera.
የግስበት ጥናት ታሪክ
Seenaa qorannoo harkisa lafaa
አጠቃላይ አንጻራዊነት
sadhata waliigalaa