# tlh/ted2020-242.xml.gz
# tr/ted2020-242.xml.gz
(src)="1"> ' u ' tIn law ' Hoch tIn puS . ' u ' qan law ' Hoch qan puS .
(trg)="1"> Kainattan daha büyük , ya da eski bir şey yoktur .
(src)="2"> vay ' vIghel vIneH , nuqDaq ' oH mungmaj 'e ' ?
(trg)="2"> Sizin benden konuşmamı istediğiniz sorular : Bir , biz nereden geldik ?
(src)="3"> chay ' chenpu ' ' u ' ? ' u 'Daq mamob 'a ' ?
(trg)="3.1"> Kainat nasıl var oldu ?
(trg)="3.2"> Kainatta yalnız mıyız ?
(src)="4"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(trg)="4"> Oralarda bir yerlerde uzaylı var mı ?
(src)="5"> nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(trg)="5"> İnsan ırkının geleceği ne ?
(src)="6"> qaSpa ' tera ' maH DIS poH 1920 choHbe ' ' u ' ' e ' luHar Hoch .
(trg)="6"> 1920 'lere kadar , insanlar kainatın durağan olduğunu ve zamanla değişmediğini düşünüyordu .
(src)="7"> SachtaH ' u ' ghIq net tu ' .
(trg)="7"> Daha sonra kainatın genişlediği keşfedildi .
(src)="8"> cholHa 'taH qIbmey Hop. vaj ' op poH ret wa ' DaqDaq Sumbej .
(trg)="8.1"> Uzaktaki galaksiler bizden uzaklaşıyordu .
(trg)="8.2"> Bu , galaksilerin bir zamanlar bize yakın oldukları anlamına geliyordu .
(src)="9"> mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj : 15 000 000 000 ben wa ' DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ' u ' chenchoHghach .
(trg)="9.1"> Eğer geriye gidersek , 15 milyar yıl kadar önce , hepimizin birbirimizin üstünde olması lazım .
(trg)="9.2"> Bu Big Bang idi , kainatın başlangıcı .
(src)="10"> qaSpa ' SachchoHghach 'a ' , vay ' tu 'lu ' ' a ' ?
(trg)="10"> Peki Big Bang 'den önce bir şey var mıydı ?
(src)="11"> ngugh pagh tu 'lu 'chugh , ' u ' chenmoH nuq ?
(trg)="11"> Eğer değilse , kainatı kim yarattı ?
(src)="12"> qatlh ' u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ' ej qatlh jaS chenbe ' ' u ' .
(trg)="12"> Neden kainat Büyük Patlama 'dan sonra bu şekilde gelişti ?
(src)="13"> cha ' ' ay 'mey ghaj ' u ' nger naQ ' e ' wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ' u ' lutu 'lu ' .
(trg)="13.1"> Biz kainat teorisinin ikiye ayrılabileceğini düşünüyorduk .
(trg)="13.2"> Birincisi , kanunlar .
(src)="14.1"> Maxwell ' ul peQ je nger .
(src)="14.2"> Einstein tlham nger. latlh chutmey je. chutmeyvam pablu 'chu 'taH choHtaHvIS ' u ' Dotlh .
(trg)="14"> Bir zamandaki tüm durumlar verilince , kainatın evrimini belirleyen Maxwell denklemleri ve genel görecelilik .
(src)="15"> chutmeyvam ' oH ' u ' nger naQ ' ay ' wa ' ' e ' . ' u ' Dotlh wa 'DIch ' oH ' ay ' cha ' ' e ' .
(trg)="15"> Ve ikinci kısım , kainatın ilk hali ile ilgili soru sorulmuyordu .
(src)="16"> ' ay ' wa ' wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le ' wIyajchu 'be 'bogh lutu 'lu ' ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj .
(trg)="16"> İlk kısımda çok iyi gelişme katettik ve evrim kanunları hakkında en uç durumlar hariç her koşul için bilgiye sahibiz .
(src)="17"> ' a qen ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovbe 'chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je ,
(trg)="17"> Fakat daha yakın zamana kadar , kainatın ilk hali hakkında çok az bilgiye sahip idik .
(src)="18"> vaj pIm nger ' ay 'mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(trg)="18"> Fakat , kanunları evrim ve ilk hal şeklinde ikiye ayırmak zamana bağlı ve mekanın ayrık ve farklı olmasını gerektiriyor .
(src)="19"> ' e ' luchaw ' ngermey chu ' qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe ' poHmey chuqmey je .
(trg)="19"> En uç koşullarda , genel görecelilik ve kuantum teorisi zamanın , mekanın bir başka boyutu gibi davranmasına izin veriyor .
(src)="20"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovlaH. chen 'eghmoHlaH ' u ' .
(trg)="20.1"> Bu da zaman ile mekan arasındaki farkı ortadan kaldırıyor .
(trg)="20.2"> Bu da evrimin , kainatın ilk halini de belirleyebileceği anlamına geliyor .
(src)="21.1"> nuq ' oHpu ' ' u ' Dotlh wa 'DIch 'e ' ?
(src)="21.2"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' ' ej ghaytanHa ' qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' .
(trg)="21.1"> Kainat yokluktan kendini yaratabilir .
(trg)="21.2"> Daha da fazlası , biz kainatın farklı durumlarda
(src)="22"> wISImlaH. chenpu 'DI ' ' u ' woj law ' tlhuDlu ' .
(trg)="22.1"> yaratılma ihitmallerini de hesaplayabiliyoruz .
(trg)="22.2"> Bu tahminler WMAP uydusu ile yapılan gözlemlerle ,
(src)="23"> ' u ' Qup cha 'bogh mIllogh 'e ' luchenmoHmeH tejpu ' WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u ' Qup qechmeymaj rurqu ' mIlloghvam .
(trg)="23"> kainatın ilk hali olan kozmik mikrodalga arkaplanı ile çok iyi örtüşüyor .
(src)="24"> chen 'eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' .
(trg)="24"> Biz yaratılış sırrını çözdüğümüzü düşünüyoruz .
(src)="25"> chaq ' u ' ' oghlaHghach chaw ' wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ' u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(trg)="25"> Belki de kainatı patentleyip , herkesten varolma ayrıcalığı parası almalıyız .
(src)="26"> DaH potlh 'a ' cha ' vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(trg)="26"> Ben şimdi ikinci büyük soruya geçiyorum : Yalnız mıyız , kainatta başka yaşam var mı ?
(src)="27"> tera 'Daq chenpu ' yaghmey. chenmoHta ' pagh . ' e ' wIHar. vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu ' yaghmey . ' ej qIbmajDaq law 'law ' yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey. chay ' chenpu ' yaghmey wa 'DIch ?
(trg)="27.1"> Biz hayatın Dünya 'da kendiliğinden çıktığını , böylece başka uygun gezegenlerde de hayat olabileceğini düşünüyoruz .
(trg)="27.2"> Bu tip gezegenlerin sayısı galakside bayağı fazla .
(trg)="27.3"> Fakat hayatın ilk nasıl oluştuğunu bilmiyoruz .
(src)="28"> maSovbe ' . chenmeH yaghmey ' eb bopbogh De ' law ' ' e ' lu 'ang cha ' Dochmey :
(trg)="28"> Hayatın oluşma ihtimali ile ilgili elimizde iki çeşit gözlemleyebileceğimiz delil var .
(src)="29.1"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(src)="29.2"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(trg)="29"> İlki , 3.5 milyar yıl öncesinden alg fosilleri .
(src)="30"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera ' luDablaHbe ' yaghmey ' Iqmo ' tuj .
(trg)="30"> Dünya , 4.6 milyar yıl önce oluştu ve büyük ihtimalle ilk yarım milyar yıl çok sıcak idi .
(src)="31"> vaj DuHpu 'DI ' yIn , rInpa ' 500 000 000 DIS chenpu ' yaghmey. tera ' taHtaHghach poH nI ' law ' yaghmey taHbe 'taHghach poH nI ' puS , vaj nom chenpu ' yaghmey , DuHpu 'DI ' .
(trg)="31.1"> Yani Dünya 'da hayat yarım milyar yılda oluştu .
(trg)="31.2"> Bu süre Dünya gibi bir gezegeninin ömrü olan 10 milyar yıla göre çok kısa .
(src)="32"> vaj qubbe 'law ' chenmeH yaghmey ' ebmey .
(trg)="32"> Bu da hayatın oluşma ihtimalinin yüksek olduğunu gösteriyor .
(src)="33"> qubchugh bIH , ghaytanHa ' chen yaghmey QuptaHvIS tera ' .
(trg)="33"> Eğer düşük olsaydı , 10 milyar yılın çoğunluğu hayatsız geçerdi .
(src)="34"> ' a wej nuSuchbe 'law ' latlh yuQmey nganpu ' .
(trg)="34"> Diğer taraftan , biz uzaylılar tarafından ziyaret edilmiş gibi durmuyoruz .
(src)="35"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH. qatlh taQwI 'pu 'vaD neH ' ang 'egh Dujmeyvam ?
(trg)="35.1"> UFO raporlarını saymıyorum .
(trg)="35.2"> Neden krank ve acayip şeylerle gelsinler ki ?
(src)="36"> novpu ' Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH , Qapbe 'law 'taH. novpu ' nejtaH SETI jInmol , ' ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(trg)="36.1"> Eğer devletin raporları örtbas edip , uzaylıların getirdiği bilimsel bilgiyi kendine saklama gibi bir komplosu var ise bunun çok verimsiz bir politika olduğu görülüyor .
(trg)="36.2"> SETI projesi kapsamındaki detaylı araştırmaya rağmen ,
(src)="37"> ' a pagh nov ghe 'naQmey Qoypu ' chaH .
(trg)="37"> televizyonda hiç uzaylı yarışması görmedik .
(src)="38"> ghu 'vammo ' wa ' ' e ' wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' .
(trg)="38"> Bu büyük ihtimalle birkaç yüz ışık yılı uzaklığında bizim kadar gelişmiş bir uzaylı medeniyetinin olmadığını gösteriyor .
(src)="39"> nov quchwI 'pu 'mo ' DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ' utbe 'chu ' .
(trg)="39"> Uzaylılar tarafından kaçırılma sigortası güzel bir işe benziyor .
(src)="40"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(trg)="40"> Bu da beni son büyük soruya getiriyor : İnsan ırkının geleceği .
(src)="41"> qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu 'lu 'be 'chugh , mataHnISqu ' !
(trg)="41"> Galaksideki tek akıllı yaratık biz isek , hayatta kalabileceğimizden emin olmalıyız .
(src)="42"> ' a QobtaH ghu 'maj. tlhoy law 'choHtaH roghvaHmaj ' ej tlhoy tera ' jo wInatlhtaH ,
(trg)="42.1"> Fakat tarihimizde çok tehlikeli bir döneme giriyoruz .
(trg)="42.2"> Nüfusumuz ve Dünya 'nın kısıtlı kaynaklarını kullanmamız
(src)="43"> ' ej chammaj ' Itlhmo ' yuQmaj wISIghlaHqu ' . wIDublaH ' ej wIQaw 'laH .
(trg)="43"> ve çevreyi iyileştirme , kötüleştirme yeteneğimizle birlikte üssel olarak artıyor .
(src)="44"> ' a ' IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu 'lu 'taH , poH nI ' ret mataHmeH ' utmo ' Dujvam. qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(trg)="44.1"> Fakat genetik kodlarımızda geçmişte hayatta kalmamızı sağlayan kıskanma ve saldırma içgüdülerimize hâlâ sahibiz .
(trg)="44.2"> Bırakın bin ya da milyon yılı
(src)="45.1"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(src)="45.2"> Qatlh. qaStaHvIS ' uy ' DIS poH veb ...
(src)="45.3"> Qatlhqu ' !
(trg)="45"> gelecek yüzyılda felaketi önlememiz zor olacak .
(src)="46"> nI 'taHvIS poH , mataHtaHmeH latlh qo 'mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a 'meyvam DInuDchugh , vaj wa ' ' e ' wItlhoj :
(trg)="46.1"> Uzun dönemde hayatta kalabilmemiz Dünya 'da gizlenmek yerine uzaya yayılmaktır .
(trg)="46.2"> Bu büyük sorulara cevaplar ,
(src)="47"> qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law ' wIta 'ta ' .
(trg)="47"> son yüz yılda kayda değer bir gelişme kaydettiğimizi gösteriyor .
(src)="48"> ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh , loghDaq ' oH Sanmaj 'e ' . loghDaq lujaH nuvpu ' vIneH
(trg)="48.1"> Fakat gelecek yüzyılın da ötesine gitmek istiyorsak , geleceğimiz uzayda .
(trg)="48.2"> O yüzden ben
(src)="49"> ngoDvammo ' . ' u ' vIyaj reH ' e ' vInID ' ej potlh 'a 'meyvam vIHaD
(trg)="49.1"> insanlı uzay uçuşlarından yanayım .
(trg)="49.2"> Ben tüm hayatım boyunca kainatı anlamaya ve
(src)="50.1"> qaStaHvIS yInwIj .
(src)="50.2"> Do ' ' e ' botqu 'be ' ropwIj .
(trg)="50.1"> bu soruları cevaplamak için uğraştım .
(trg)="50.2"> Engelli olmamın benim için bir
(src)="51"> chaq muQaH ropwIj .
(trg)="51"> handikap olmadığı için çok şanslıydım .
(src)="52"> ropvammo ' qaStaHvIS nI 'bogh poHmey ' ej law 'bogh potlh 'a 'meyvam vIbuSlaH . ' u ' nger naQ ' oH ngoQ 'a ' ' e ' ,
(trg)="52.1"> Aslında , engelli olmam bana bilgiyi avlamak için diğer insanlardan daha fazla zaman sağladı .
(trg)="52.2"> En son hedef , tamamlanmış kainat teorisi ,
(src)="53.1"> ' ej Ser law ' wIta 'lI ' .
(src)="53.2"> Su 'Ijpu 'mo ' Satlho ' .
(trg)="53.1"> ve bu alanda güzel gelişmelere imza atıyoruz .
(trg)="53.2"> Dinlediğiniz için teşekkürler .
(src)="54.1"> Chris Anderson : ghojmoHwI ' ' a ' wa ' DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ' Itlh law ' Hoch ' Itlh puS .
(src)="54.2"> DuH 'a ' ? chay ' bIHar ?
(trg)="54"> Chris Anderson : Profesör , eğer ikisinden birini seçmek zorunda olsaydınız , Şu an Samanyolu 'nda yalnız olmamızın mı yoksa bizim gibi ya da daha yüksek bir zeka seviyesine sahip komşularımızın olmasının mı daha muhtemel olduğunu düşünüyorsunuz ?
(src)="55"> jangmeH vumta ' ghaH qaStaHvIS Soch tupmey. quvba ' ghojmoHwI ' ' a ' , TEDvaD SoQvam nI ' ghItlhta 'mo ' .
(trg)="55"> Bu soruya cevabım yedi dakika sürdü , ve gerçekten bu konuşmanın TED için bir cömertlik hareketi olduğunu kavrattı .
(src)="56"> Stephen Hawking : ghaytan ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' nov jabbI 'IDmey DItu 'be 'pu 'mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(trg)="56.1"> Stephen Hawking : Birkaç yüzyıl ışık yılı uzaklığı içerisindeki tek medeniyetin biz olma ihtimalinin yüksek olduğunu düşünüyorum .
(trg)="56.2"> Tersi olsaydı radyo dalgaları duyardık .
(trg)="56.3"> Bir başka seçenek ise bu medeniyetlerin hayatının uzun olmayıp ,
(src)="57.1"> Qaw ' ' eghmo ' .
(src)="57.2"> CA : Hawking ghojmoHwI ' ' a ' , bIjangta 'mo ' qatlho ' .
(trg)="57.1"> kendilerini yok etmeleri .
(trg)="57.2"> CA : Profesör Hawking , cevabınız için teşekkürler .
(src)="58"> ghuHvammo ' qaStaHvIS qepmaj mayep .
(trg)="58"> Bu hafta konferansın geri kalanı boyunca bu cevabı yararlı bir uyarı olarak kabul edeceğiz .
(src)="59"> ghojmoHwI ' ' a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu 'ta 'mo ' SoHvaD pItlho ' .
(trg)="59"> Profesör , bugün bizlerle kendi sorularınızı paylaşmak için sarf ettiğiniz olağanüstü çaba için teşekkürler .
(src)="60"> pItlho 'qu 'bej . ( quvmoHmeH wabmey )
(trg)="60.1"> Gerçekten çok teşekkürler .
(trg)="60.2"> ( Alkış )