# sq/ted2020-242.xml.gz
# tlh/ted2020-242.xml.gz
(src)="1"> Nuk asgjë më të madhe dhe më të vjetër se universi .
(trg)="1"> ' u ' tIn law ' Hoch tIn puS . ' u ' qan law ' Hoch qan puS .
(src)="2"> Pyetjeve tuaja që do të doja tju përgjigjem janë : Një , nga kemi ardhur ?
(trg)="2"> vay ' vIghel vIneH , nuqDaq ' oH mungmaj 'e ' ?
(src)="3.1"> Si erdhi deri ne egzistim universit ?
(src)="3.2"> A jemi të vetëm ne univers ?
(trg)="3"> chay ' chenpu ' ' u ' ? ' u 'Daq mamob 'a ' ?
(src)="4"> A ka jet jashtëtokësore ?
(trg)="4"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="5"> Cila është e ardhmja e racës njerzore ?
(trg)="5"> nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="6"> Deri ne vitet e 1920ta . të gjithë mendonin se universi është static dhe i pandryshueshëm në kohë
(trg)="6"> qaSpa ' tera ' maH DIS poH 1920 choHbe ' ' u ' ' e ' luHar Hoch .
(src)="7"> Pastaj u zbulua se universi po zgjerohej .
(trg)="7"> SachtaH ' u ' ghIq net tu ' .
(src)="8.1"> Galaksitë e largëta po largoheshin nga ne .
(src)="8.2"> Kjo do te thote se ato duhet të ishin sbashku afër njëra tjetres në të kaluarën .
(trg)="8"> cholHa 'taH qIbmey Hop. vaj ' op poH ret wa ' DaqDaq Sumbej .
(src)="9"> nëse hulumtojm mbrapa ne do të gjejmë se ne duhet të ishim të gjithë njeri mbi tjetrin afërsisht para 15 bilion viteve Ky ishte Big Bengu , fillimi i universit .
(trg)="9"> mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj : 15 000 000 000 ben wa ' DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ' u ' chenchoHghach .
(src)="10"> Por a kishte diçka tjetër para Bing bengut ?
(trg)="10"> qaSpa ' SachchoHghach 'a ' , vay ' tu 'lu ' ' a ' ?
(src)="11"> Nëse jo , qka e krijoi universin ?
(trg)="11"> ngugh pagh tu 'lu 'chugh , ' u ' chenmoH nuq ?
(src)="12"> Pse universi u shfaq nga Big Bangu në kete mënyrë ?
(trg)="12"> qatlh ' u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ' ej qatlh jaS chenbe ' ' u ' .
(src)="13.1"> Ne jemi mësuar të mendojm se teoria e universit mund të ndahet në dy pjes .
(src)="13.2"> Së pari , ishin ligjet
(trg)="13"> cha ' ' ay 'mey ghaj ' u ' nger naQ ' e ' wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ' u ' lutu 'lu ' .
(src)="14"> si i ekuacioni i Maxwellit dhe ligji i përgjithshëm i relativitetit te cilët përcaktonin evolucionin e universit , duke ia dhënë gjëndjen në gjithë hapsirën në të njëjtën kohë .
(trg)="14.1"> Maxwell ' ul peQ je nger .
(trg)="14.2"> Einstein tlham nger. latlh chutmey je. chutmeyvam pablu 'chu 'taH choHtaHvIS ' u ' Dotlh .
(src)="15"> dhe së dyti , nuk kishte asnjë pyetje për gjendjen fillestare të universit .
(trg)="15"> chutmeyvam ' oH ' u ' nger naQ ' ay ' wa ' ' e ' . ' u ' Dotlh wa 'DIch ' oH ' ay ' cha ' ' e ' .
(src)="16"> Kemi bërë një përparim të madh në pjesën e parë , dhe tash kemi njohuritë e ligjit të evolucionit në të gjitha pervec kushtet ekstreme .
(trg)="16"> ' ay ' wa ' wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le ' wIyajchu 'be 'bogh lutu 'lu ' ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj .
(src)="17"> por deri para pak kohësh , ne kishim shum pak ide lidhur me kushtet fillestare të universit .
(trg)="17"> ' a qen ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovbe 'chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je ,
(src)="18"> Sidoqoftë , kjo ndarje në ligjet e zhvillimit dhe gjendjes fillestare mvaret në kohën dhe hapsiren të ndara dhe të veçanta .
(trg)="18"> vaj pIm nger ' ay 'mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="19"> Në kushtet ekstreme , relativiteti i përgjithshem dhe teoria e kuantitetit i lejojnë kohës sillet si një dimension tjetër i hapsirës
(trg)="19"> ' e ' luchaw ' ngermey chu ' qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe ' poHmey chuqmey je .
(src)="20"> Kjo heq dallimin në mes të kohës dhe hapsirës dhe dmth që ligji i evolucionit gjithëashtu mundet të përcaktoj gjendjen e tij fillestare .
(trg)="20"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovlaH. chen 'eghmoHlaH ' u ' .
(src)="21"> Universi mundet të krijoj spontanisht vetveten nga asgjë. përmë shumë , ne mundë te kalkulojm nje probabilitet që universi
(trg)="21.1"> nuq ' oHpu ' ' u ' Dotlh wa 'DIch 'e ' ?
(trg)="21.2"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' ' ej ghaytanHa ' qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' .
(src)="22.1"> është krijuar në gjendje të ndryshme .
(src)="22.2"> Këto parashikime janë pajtueshmëri te shkëlqyeshme
(trg)="22"> wISImlaH. chenpu 'DI ' ' u ' woj law ' tlhuDlu ' .
(src)="23"> me vrojtimet nga sateliti WMAP të prapavis mikrovalore kozmike , e cila është një përftyrim i universit të hershëm
(trg)="23"> ' u ' Qup cha 'bogh mIllogh 'e ' luchenmoHmeH tejpu ' WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u ' Qup qechmeymaj rurqu ' mIlloghvam .
(src)="24"> Ne mendojm se kemi zgjidhur misterin e krijimit
(trg)="24"> chen 'eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' .
(src)="25"> Ndoshta ne do duhej të patentojm universin dhe të kërkojm qira nga të tjerët për egzistencën e tyre .
(trg)="25"> chaq ' u ' ' oghlaHghach chaw ' wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ' u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="26"> Tani do t 'i kthehem pyetjes së dytë të madhe a jemi të vetëm , apo egziston edhe ndonjë jet tjetër në univers ?
(trg)="26"> DaH potlh 'a ' cha ' vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="27.1"> Ne besojm që jeta në tokë u ngrit spontanisht prandaj është e mundur që jeta të paraqitet edhe në planetët tjerë të përshtatshëm , të cilët duket të jenë në numër të madh në galaksi .
(src)="27.2"> Por ne nuk e dim se si u paraqit jeta për her të parë
(trg)="27"> tera 'Daq chenpu ' yaghmey. chenmoHta ' pagh . ' e ' wIHar. vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu ' yaghmey . ' ej qIbmajDaq law 'law ' yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey. chay ' chenpu ' yaghmey wa 'DIch ?
(src)="28"> Ne kemi dy copa evidence qe mund te shikojme në gjasën e paraqitjes së jetës .
(trg)="28"> maSovbe ' . chenmeH yaghmey ' eb bopbogh De ' law ' ' e ' lu 'ang cha ' Dochmey :
(src)="29"> E para është se kemi fosilet e algave të vjetra 3.5 bilion vjet .
(trg)="29.1"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="29.2"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(src)="30"> Toka u formua para 4.6 bilion vitesh dhe ka qenë shum e nxet gjat gjysmës së bilion viteve të para .
(trg)="30"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera ' luDablaHbe ' yaghmey ' Iqmo ' tuj .
(src)="31"> Pra jeta në tok u shfaq të mundusuara gjat gjysmës se bilion viteve të para që është koh e shkurt krahasuar me jetëgjatësin e saj prej 10 bilion vitesh të një planeti siq është toka .
(trg)="31"> vaj DuHpu 'DI ' yIn , rInpa ' 500 000 000 DIS chenpu ' yaghmey. tera ' taHtaHghach poH nI ' law ' yaghmey taHbe 'taHghach poH nI ' puS , vaj nom chenpu ' yaghmey , DuHpu 'DI ' .
(src)="32"> Kjo na sugjeron se gjasat e paraqitjes së jetës janë arsyeshmerisht të mdha
(trg)="32"> vaj qubbe 'law ' chenmeH yaghmey ' ebmey .
(src)="33"> Nëse ishte shumë e ulët , dikush do të kishte pritur të merr shumicën e dhjet bilion vjetëve që i ka në dispozicion
(trg)="33"> qubchugh bIH , ghaytanHa ' chen yaghmey QuptaHvIS tera ' .
(src)="34"> Në anën tjetër , spo duket të kemi qen të vizituar nga jashtëtoksorët .
(trg)="34"> ' a wej nuSuchbe 'law ' latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="35.1"> Unë jam tu i diskutu raportet e UFO-ve .
(src)="35.2"> Pse ata do të i paraqiteshin vetëm njerzve të fiksuar dhe të çuditshëm
(trg)="35"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH. qatlh taQwI 'pu 'vaD neH ' ang 'egh Dujmeyvam ?
(src)="36.1"> Nëse është një konsipiracion i qeverisë ti shtyp raportet dhe ti mbaj për vete diturin shkencore që sjellin jashtokësoret , siç po duket ka qen një politik jo efektive .
(src)="36.2"> Gjithëashtu , pavarsisht nga hulumitimet intenzive e projektik SETI ,
(trg)="36"> novpu ' Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH , Qapbe 'law 'taH. novpu ' nejtaH SETI jInmol , ' ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="37"> ne nuk kemi ndëgjuar asnje emision kuiz televiziv nga jashtëtoksorët
(trg)="37"> ' a pagh nov ghe 'naQmey Qoypu ' chaH .
(src)="38"> Kjo sipas gjitha gjasave tregon se nuk ka civilizime jashtëtokësore të nivelit tonë të zhvillimit në rreze prej qindra vite dritë .
(trg)="38"> ghu 'vammo ' wa ' ' e ' wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' .
(src)="39"> lëshimin e një polise sigurimi kundër rrëmbimit prej jashtëtokësorve duket të jetë një bast i sigurt
(trg)="39"> nov quchwI 'pu 'mo ' DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ' utbe 'chu ' .
(src)="40"> Kjo me sjell tek pyetja e fundit e madhe : E ardhmja e racës njerzore .
(trg)="40"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="41"> Nëse jemi ne gjallesat e vetme intelegjente në galaksi , atëher ne duhet të sigurohemi që do të mbijetojmë dhe të vazhdojm .
(trg)="41"> qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu 'lu 'be 'chugh , mataHnISqu ' !
(src)="42.1"> Por ne po hyjm në një periudh të historis tonë me rrezikshmëri në ngritje .
(src)="42.2"> Popullata jonë dhe shfrytëzimi i resurseve të kufizuara të tokës
(trg)="42"> ' a QobtaH ghu 'maj. tlhoy law 'choHtaH roghvaHmaj ' ej tlhoy tera ' jo wInatlhtaH ,
(src)="43"> janë duke u rritur eksponencialisht , sbashku me aftësit tona teknologjike që të ndrrojm rrethinën për të mirë apo të keq .
(trg)="43"> ' ej chammaj ' Itlhmo ' yuQmaj wISIghlaHqu ' . wIDublaH ' ej wIQaw 'laH .
(src)="44"> Por kodi gjenetik ende bart instiktet vetjake dhe agresive të cilat ishin përparsit e mbijetesës në të kaluarën Do të jet mjaft vështir për tu larguar katastrofës
(trg)="44"> ' a ' IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu 'lu 'taH , poH nI ' ret mataHmeH ' utmo ' Dujvam. qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="45"> në njëqind vitet e ardhëshme , edhe me e veshite per njëmij apo milion e ardhshëm .
(trg)="45.1"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(trg)="45.2"> Qatlh. qaStaHvIS ' uy ' DIS poH veb ...
(trg)="45.3"> Qatlhqu ' !
(src)="46.1"> Shanci i vetëm i mbijeteses tonë afatëgjate është të mos rrim duke përgjuar nga planeti tokë , por të shpërndahemi nëpër gjithësi .
(src)="46.2"> Përgjigjëjet në këto pyetje të mdha
(trg)="46"> nI 'taHvIS poH , mataHtaHmeH latlh qo 'mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a 'meyvam DInuDchugh , vaj wa ' ' e ' wItlhoj :
(src)="47"> tregojn se ne kemi bërë një progres të dukshëm në njëqind vitet e fundit .
(trg)="47"> qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law ' wIta 'ta ' .
(src)="48.1"> Por nëse dëshirojm te vazhdojm në njëqind vitet e ardhëshme , e ardhëmja jonë është në gjithësi .
(src)="48.2"> Kjo është pse une jam ne favor te drejtimit
(trg)="48"> ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh , loghDaq ' oH Sanmaj 'e ' . loghDaq lujaH nuvpu ' vIneH
(src)="49"> apo më mirë te them , i mishëruar me fluturimin në gjithësi Gjithë jetën time kam kërkuar për të kuptuar universin
(trg)="49"> ngoDvammo ' . ' u ' vIyaj reH ' e ' vInID ' ej potlh 'a 'meyvam vIHaD
(src)="50"> dhe për të gjetur përgjigjëjet të këtyre pyetjeve Unë kam qenë shumë me fat
(trg)="50.1"> qaStaHvIS yInwIj .
(trg)="50.2"> Do ' ' e ' botqu 'be ' ropwIj .
(src)="51"> që pa aftësia ime nuk ka qen hendikep serioz
(trg)="51"> chaq muQaH ropwIj .
(src)="52.1"> të vërtetë , ajo ndoshta më ka dhënë më shumë kohë se sa shumica e njerëzve për të ndjekur kërkesën për njohuri .
(src)="52.2"> Caku i fundit është teoria komplete e universit
(trg)="52"> ropvammo ' qaStaHvIS nI 'bogh poHmey ' ej law 'bogh potlh 'a 'meyvam vIbuSlaH . ' u ' nger naQ ' oH ngoQ 'a ' ' e ' ,
(src)="53"> dhe ne jemi duke bërë përparim të mirë Ju falemnderit që më ndëgjuat .
(trg)="53.1"> ' ej Ser law ' wIta 'lI ' .
(trg)="53.2"> Su 'Ijpu 'mo ' Satlho ' .
(src)="54"> Chris Anderson : Profesor , po të duhej të jepnit mendimin sidoqoft , tani a besoni se ka më shumë gjasa për po se sa për jo që ne jemi të vetëm në Rrugën e Qumshtit si civilizim i nivelit tonë të intelegjencës apo më të lart ?
(trg)="54.1"> Chris Anderson : ghojmoHwI ' ' a ' wa ' DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ' Itlh law ' Hoch ' Itlh puS .
(trg)="54.2"> DuH 'a ' ? chay ' bIHar ?
(src)="55"> Kjo përgjigjëje mori vetëm shtatë minuta , dhe vërtet më dha një pasqyrë në një akt të bujarisë e tëra kjo ligjërat ishte për TED
(trg)="55"> jangmeH vumta ' ghaH qaStaHvIS Soch tupmey. quvba ' ghojmoHwI ' ' a ' , TEDvaD SoQvam nI ' ghItlhta 'mo ' .
(src)="56"> Stephen Hawking : Unë mendoj se është mjaft e mundshme që ne jemi të qytetërimit vetëm në disa qindra vite drite ; përndryshe ne do të dëgjonim radio valët Alternativ tjetër është se civilizimet nuk jetojn gjat .
(trg)="56"> Stephen Hawking : ghaytan ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' nov jabbI 'IDmey DItu 'be 'pu 'mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="57.1"> po e shkatërrojn vetveten .
(src)="57.2"> CA : Profesor Hawking , ju falemderës për përgjigjejet tuaja .
(trg)="57.1"> Qaw ' ' eghmo ' .
(trg)="57.2"> CA : Hawking ghojmoHwI ' ' a ' , bIjangta 'mo ' qatlho ' .
(src)="58"> Ne do ta marrim këtë si një paralajmërim të dobishëm , mendoj , për pjesën e mbetur te konferencës son gjatë kësaj jave
(trg)="58"> ghuHvammo ' qaStaHvIS qepmaj mayep .
(src)="59"> Profesor , ne ju falemnderojmë për mundin e jashtëzakonshëm që keni bërë që ti ndarë pyetjet tuaja me ne sot .
(trg)="59"> ghojmoHwI ' ' a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu 'ta 'mo ' SoHvaD pItlho ' .
(src)="60.1"> Ju falemnderës shumë .
(src)="60.2"> ( Duartrokitjet )
(trg)="60"> pItlho 'qu 'bej . ( quvmoHmeH wabmey )