# pl/ted2020-242.xml.gz
# tlh/ted2020-242.xml.gz
(src)="1"> Nie istnieje nic większego i starszego od wszechświata .
(trg)="1"> ' u ' tIn law ' Hoch tIn puS . ' u ' qan law ' Hoch qan puS .
(src)="2"> Wasze pytania na które chciałbym odpowiedzieć to : Pierwsze , skąd przybyliśmy ?
(trg)="2"> vay ' vIghel vIneH , nuqDaq ' oH mungmaj 'e ' ?
(src)="3.1"> W jaki sposób powstał wszechświat ?
(src)="3.2"> Czy jesteśmy sami we wszechświecie ?
(trg)="3"> chay ' chenpu ' ' u ' ? ' u 'Daq mamob 'a ' ?
(src)="4"> Czy gdzieś tam istnieją obce formy życia ?
(trg)="4"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="5"> Jaka jest przyszłość ludzkości ?
(trg)="5"> nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="6"> Aż do lat 20 . wszyscy myśleli , że wszechświat był w gruncie rzeczy statyczny i niezmienny w czasie .
(trg)="6"> qaSpa ' tera ' maH DIS poH 1920 choHbe ' ' u ' ' e ' luHar Hoch .
(src)="7"> Potem odkryto , że wszechświat się rozszerzał .
(trg)="7"> SachtaH ' u ' ghIq net tu ' .
(src)="8.1"> Odległe galaktyki oddalały się od nas .
(src)="8.2"> To oznaczało , że w przeszłości musiały być bliżej siebie .
(trg)="8"> cholHa 'taH qIbmey Hop. vaj ' op poH ret wa ' DaqDaq Sumbej .
(src)="9.1"> Wnioskując o przeszłości , odkrywamy , że kiedyś wszyscy siedzieliśmy sobie na głowach , jakieś 15 miliardów lat temu .
(src)="9.2"> To był właśnie Wielki Wybuch , początek wszechświata .
(trg)="9"> mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj : 15 000 000 000 ben wa ' DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ' u ' chenchoHghach .
(src)="10"> Ale czy przed Wielkim Wybuchem coś istniało ?
(trg)="10"> qaSpa ' SachchoHghach 'a ' , vay ' tu 'lu ' ' a ' ?
(src)="11"> Jeśli nie , to co stworzyło wszechświat ?
(trg)="11"> ngugh pagh tu 'lu 'chugh , ' u ' chenmoH nuq ?
(src)="12"> Czemu wszechświat wyłonił się z Wielkiego Wybuchu w obecnej formie ?
(trg)="12"> qatlh ' u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ' ej qatlh jaS chenbe ' ' u ' .
(src)="13.1"> Kiedyś myśleliśmy , że teoria wszechświata może być podzielona na dwie części .
(src)="13.2"> Cześć pierwszą , z prawami takimi
(trg)="13"> cha ' ' ay 'mey ghaj ' u ' nger naQ ' e ' wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ' u ' lutu 'lu ' .
(src)="14"> jak równania Maxwella , czy ogólna teoria względności które określały ewolucję wszechświata na podstawie stanu całej przestrzeni w danym momencie .
(trg)="14.1"> Maxwell ' ul peQ je nger .
(trg)="14.2"> Einstein tlham nger. latlh chutmey je. chutmeyvam pablu 'chu 'taH choHtaHvIS ' u ' Dotlh .
(src)="15"> I drugą , w której zadawaliśmy pytanie o stan początkowy wszechświata .
(trg)="15"> chutmeyvam ' oH ' u ' nger naQ ' ay ' wa ' ' e ' . ' u ' Dotlh wa 'DIch ' oH ' ay ' cha ' ' e ' .
(src)="16"> Poczyniliśmy duże postępy z częścią pierwszą , i teraz posiadamy wiedzę o prawach ewolucji we wszystkich prócz tych najbardziej ekstremalnych warunkach .
(trg)="16"> ' ay ' wa ' wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le ' wIyajchu 'be 'bogh lutu 'lu ' ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj .
(src)="17"> Jednak do niedawna mało wiedzieliśmy o warunkach początkowych panujących we wszechświecie .
(trg)="17"> ' a qen ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovbe 'chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je ,
(src)="18"> Jednakże , podział na prawa ewolucji i warunki początkowe opiera się na rozróżnieniu i oddzieleniu czasu od przestrzeni .
(trg)="18"> vaj pIm nger ' ay 'mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="19"> W ekstremalnych warunkach , ogólna teoria względności i mechanika kwantowa pozwalają na to by czas zachowywał się jak kolejny wymiar przestrzeni .
(trg)="19"> ' e ' luchaw ' ngermey chu ' qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe ' poHmey chuqmey je .
(src)="20"> To usuwa rozróżnienie na czas i przestrzeń i oznacza , że prawa ewolucji mogą też określać stan początkowy .
(trg)="20"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovlaH. chen 'eghmoHlaH ' u ' .
(src)="21.1"> Wszechświat może spontanicznie stworzyć się z niczego .
(src)="21.2"> Co więcej , możemy wyliczyć prawdopodobieństwo , że wszechświat
(trg)="21.1"> nuq ' oHpu ' ' u ' Dotlh wa 'DIch 'e ' ?
(trg)="21.2"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' ' ej ghaytanHa ' qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' .
(src)="22.1"> został stworzony w różnych stanach .
(src)="22.2"> Te przewidywania doskonale się zgadzają
(trg)="22"> wISImlaH. chenpu 'DI ' ' u ' woj law ' tlhuDlu ' .
(src)="23"> z obserwacjami satelity WMAP dotyczącymi mikrofalowego promieniowania tła , które jest odciskiem bardzo wczesnego wszechświata .
(trg)="23"> ' u ' Qup cha 'bogh mIllogh 'e ' luchenmoHmeH tejpu ' WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u ' Qup qechmeymaj rurqu ' mIlloghvam .
(src)="24"> Sądzimy , że rozwiązaliśmy tajemnicę stworzenia .
(trg)="24"> chen 'eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' .
(src)="25"> Może powinniśmy opatentować wszechświat i otrzymywać od wszystkich tantiemy za istnienie .
(trg)="25"> chaq ' u ' ' oghlaHghach chaw ' wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ' u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="26"> Zajmę się teraz drugim ważnym pytaniem : Czy jesteśmy sami , czy we wszechświecie istnieją inne formy życia ?
(trg)="26"> DaH potlh 'a ' cha ' vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="27.1"> Sądzimy , że życie na Ziemi powstało spontanicznie. więc musi to też być możliwe na innych , odpowiednich planetach , których zdaje się nie brakować w naszej Galaktyce .
(src)="27.2"> Lecz nie wiemy w jaki sposób życie się pojawiło .
(trg)="27"> tera 'Daq chenpu ' yaghmey. chenmoHta ' pagh . ' e ' wIHar. vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu ' yaghmey . ' ej qIbmajDaq law 'law ' yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey. chay ' chenpu ' yaghmey wa 'DIch ?
(src)="28"> Mamy dwa dowody empiryczne dotyczące prawdopodobieństwa powstania życia .
(trg)="28"> maSovbe ' . chenmeH yaghmey ' eb bopbogh De ' law ' ' e ' lu 'ang cha ' Dochmey :
(src)="29"> Pierwszym jest odnalezienie skamieniałych alg sprzed 3,5 miliarda lat .
(trg)="29.1"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="29.2"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(src)="30"> Ziemia utworzyła się 4,6 miliarda lat temu i prawdopodobnie przez około pół miliarda lat była zbyt gorąca .
(trg)="30"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera ' luDablaHbe ' yaghmey ' Iqmo ' tuj .
(src)="31"> Życie na Ziemi powstało w ciągu pół miliarda lat od kiedy stało się to możliwe , co jest krótkim okresem w porównianiu z dziesięcioma miliardami lat życia planety typu ziemskiego .
(trg)="31"> vaj DuHpu 'DI ' yIn , rInpa ' 500 000 000 DIS chenpu ' yaghmey. tera ' taHtaHghach poH nI ' law ' yaghmey taHbe 'taHghach poH nI ' puS , vaj nom chenpu ' yaghmey , DuHpu 'DI ' .
(src)="32"> To sugeruje , że prawdopodobieństwo pojawienia się życia jest dość wysokie .
(trg)="32"> vaj qubbe 'law ' chenmeH yaghmey ' ebmey .
(src)="33"> Gdyby było bardzo niskie , można by się spodziewać , że zajęłoby to większość z dostępnych dziesięciu miliardów lat .
(trg)="33"> qubchugh bIH , ghaytanHa ' chen yaghmey QuptaHvIS tera ' .
(src)="34"> Z drugiej strony , nie wydaje się by odwiedzali nas kosmici .
(trg)="34"> ' a wej nuSuchbe 'law ' latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="35.1"> Sceptycznie traktuję raporty o UFO .
(src)="35.2"> Czemu pokazywałyby się tylko lunatykom i dziwakom ?
(trg)="35"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH. qatlh taQwI 'pu 'vaD neH ' ang 'egh Dujmeyvam ?
(src)="36.1"> Jeśli istnieje spisek rządowy mający na celu zatajanie raportów i zatrzymywanie dla siebie całej wiedzy naukowej istot pozaziemskich , to wydaje się , że była to wyjątkowo nieskuteczna strategia .
(src)="36.2"> Co więcej , mimo szeroko zakrojonych poszukiwań projektu SETI
(trg)="36"> novpu ' Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH , Qapbe 'law 'taH. novpu ' nejtaH SETI jInmol , ' ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="37"> nie słyszeliśmy jeszcze o żadnych pozaziemskich teleturniejach .
(trg)="37"> ' a pagh nov ghe 'naQmey Qoypu ' chaH .
(src)="38"> Prawdopodobnie nie istnieją zatem obce cywilizacje na naszym poziomie rozwoju w promieniu kilkuset lat świetlnych .
(trg)="38"> ghu 'vammo ' wa ' ' e ' wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' .
(src)="39"> Sprzedaż polis ubezpieczeniowych na wypadek porwania przez kosmitów wydaje się być niezłym interesem .
(trg)="39"> nov quchwI 'pu 'mo ' DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ' utbe 'chu ' .
(src)="40"> Co sprowadza mnie do ostatniego z wielkich pytań : Jaka jest przyszłość rasy ludzkiej ?
(trg)="40"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="41"> Jeśli jesteśmy jedynymi inteligentnymi istotami w naszej Galaktyce , musimy dopilnować byśmy przetrwali .
(trg)="41"> qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu 'lu 'be 'chugh , mataHnISqu ' !
(src)="42.1"> Ale wkraczamy w coraz trudniejszy okres historii .
(src)="42.2"> Nasza populacja i zużycie nieodnawialnych bogactw naturalnych
(trg)="42"> ' a QobtaH ghu 'maj. tlhoy law 'choHtaH roghvaHmaj ' ej tlhoy tera ' jo wInatlhtaH ,
(src)="43"> wzrastają wykładniczo , razem z technologicznymi zdolnościami do pozytywnego lub negatywnego wpływania na nasze środowisko .
(trg)="43"> ' ej chammaj ' Itlhmo ' yuQmaj wISIghlaHqu ' . wIDublaH ' ej wIQaw 'laH .
(src)="44.1"> Ale nasz kod genetyczny nadal przechowuje egoistyczne i agresywne instynkty , które w przeszłości dawały nam przewagę w walce o przetrwanie .
(src)="44.2"> Wystarczająco trudno będzie uniknąć katastrofy
(trg)="44"> ' a ' IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu 'lu 'taH , poH nI ' ret mataHmeH ' utmo ' Dujvam. qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="45"> w ciągu następnych stu lat , nie mówiąc o tysiącach czy milionach .
(trg)="45.1"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(trg)="45.2"> Qatlh. qaStaHvIS ' uy ' DIS poH veb ...
(trg)="45.3"> Qatlhqu ' !
(src)="46.1"> Na dłuższą metę , naszą jedyną szansą na przetrwanie nie jest skupianie się na Ziemi ale ekspansja w kosmos .
(src)="46.2"> Odpowiedzi na te ważne pytania
(trg)="46"> nI 'taHvIS poH , mataHtaHmeH latlh qo 'mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a 'meyvam DInuDchugh , vaj wa ' ' e ' wItlhoj :
(src)="47"> pokazują , że poczyniliśmy znaczące postępy w ciągu ostatnich stu lat .
(trg)="47"> qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law ' wIta 'ta ' .
(src)="48.1"> Ale jeśli chcemy przetrwać więcej niż następne sto lat , nasza przyszłość jest w kosmosie .
(src)="48.2"> Dlatego popieram załogowe misje kosmiczne ,
(trg)="48"> ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh , loghDaq ' oH Sanmaj 'e ' . loghDaq lujaH nuvpu ' vIneH
(src)="49.1"> dla poprawności dodam , ludzi obu płci .
(src)="49.2"> Przez całe życie starałem się zrozumieć wszechświat
(trg)="49"> ngoDvammo ' . ' u ' vIyaj reH ' e ' vInID ' ej potlh 'a 'meyvam vIHaD
(src)="50.1"> i odnaleźć odpowiedzi na te pytania .
(src)="50.2"> Miałem szczęście ,
(trg)="50.1"> qaStaHvIS yInwIj .
(trg)="50.2"> Do ' ' e ' botqu 'be ' ropwIj .
(src)="51"> że moje inwalidztwo nie było poważnym utrudnieniem ;
(trg)="51"> chaq muQaH ropwIj .
(src)="52.1"> w istocie , prawdopodobnie dało mi więcej czasu niż ma większość ludzi , który mogłem poświęcić na poszerzanie wiedzy .
(src)="52.2"> Ostatecznym celem jest kompletna teoria wszechświata
(trg)="52"> ropvammo ' qaStaHvIS nI 'bogh poHmey ' ej law 'bogh potlh 'a 'meyvam vIbuSlaH . ' u ' nger naQ ' oH ngoQ 'a ' ' e ' ,
(src)="53.1"> i czynimy znaczne postępy .
(src)="53.2"> Dziękuję za uwagę .
(trg)="53.1"> ' ej Ser law ' wIta 'lI ' .
(trg)="53.2"> Su 'Ijpu 'mo ' Satlho ' .
(src)="54"> Chris Anderson : Panie Profesorze , gdyby musiał Pan zgadywać czy wierzy Pan , że bardziej prawdopodobne jest to , że jesteśmy sami w Drodze Mlecznej , jako cywilizacja na naszym lub wyższym poziomie inteligencji ?
(trg)="54.1"> Chris Anderson : ghojmoHwI ' ' a ' wa ' DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ' Itlh law ' Hoch ' Itlh puS .
(trg)="54.2"> DuH 'a ' ? chay ' bIHar ?
(src)="55"> Ta odpowiedź zajęła siedem minut i zaoferowała mi zrozumienie tego jak niesamowitym aktem wielkoduszności dla TED była ta przemowa .
(trg)="55"> jangmeH vumta ' ghaH qaStaHvIS Soch tupmey. quvba ' ghojmoHwI ' ' a ' , TEDvaD SoQvam nI ' ghItlhta 'mo ' .
(src)="56.1"> Stephen Hawking : Myślę , że to całkiem możliwe , że jesteśmy jedyną cywilizacją w promieniu kilkuset lat świetlnych ; inaczej usłyszelibyśmy fale radiowe .
(src)="56.2"> Alternatywą jest to , że cywilizacje nie trwają bardzo długo ,
(trg)="56"> Stephen Hawking : ghaytan ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' nov jabbI 'IDmey DItu 'be 'pu 'mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="57.1"> ale się niszczą .
(src)="57.2"> CA : Profesorze Hawking , dziękuję za odpowiedź .
(trg)="57.1"> Qaw ' ' eghmo ' .
(trg)="57.2"> CA : Hawking ghojmoHwI ' ' a ' , bIjangta 'mo ' qatlho ' .
(src)="58"> Sądzę , że zinterpretujemy ją jako pouczającą przestrogę na pozostałą część konferencji w tym tygodniu .
(trg)="58"> ghuHvammo ' qaStaHvIS qepmaj mayep .
(src)="59"> Panie Profesorze , wszyscy dziękujemy za nadzwyczany wysiłek jaki Pan włożył by podzielić się dziś z nami Pańskimi pytaniami .
(trg)="59"> ghojmoHwI ' ' a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu 'ta 'mo ' SoHvaD pItlho ' .
(src)="60.1"> Bardzo Panu dziękujemy .
(src)="60.2"> ( Oklaski )
(trg)="60"> pItlho 'qu 'bej . ( quvmoHmeH wabmey )