# nl/ted2020-242.xml.gz
# tlh/ted2020-242.xml.gz
(src)="1"> Er is niets groter of ouder dan het heelal .
(trg)="1"> ' u ' tIn law ' Hoch tIn puS . ' u ' qan law ' Hoch qan puS .
(src)="2"> Jullie vragen waar ik het over wil hebben zijn : Één , waar komen we vandaan ?
(trg)="2"> vay ' vIghel vIneH , nuqDaq ' oH mungmaj 'e ' ?
(src)="3.1"> Hoe is het heelal ontstaan ?
(src)="3.2"> Zijn we alleen in het heelal ?
(trg)="3"> chay ' chenpu ' ' u ' ? ' u 'Daq mamob 'a ' ?
(src)="4"> Is er ergens buitenaards leven ?
(trg)="4"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="5"> Wat is de toekomst van het menselijk ras ?
(trg)="5"> nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="6"> Tot de jaren ' 20 van de vorige eeuw , dacht iedereen dat het heelal in essentie statisch was en onveranderlijk in de tijd .
(trg)="6"> qaSpa ' tera ' maH DIS poH 1920 choHbe ' ' u ' ' e ' luHar Hoch .
(src)="7"> Toen werd ontdekt dat het heelal bezig was uit te zetten .
(trg)="7"> SachtaH ' u ' ghIq net tu ' .
(src)="8.1"> Verafgelegen sterrenstelsels bewogen van ons af .
(src)="8.2"> Dit betekent dat ze in het verleden dichterbij elkaar moeten zijn geweest .
(trg)="8"> cholHa 'taH qIbmey Hop. vaj ' op poH ret wa ' DaqDaq Sumbej .
(src)="9.1"> Als we dit extrapoleren naar het verleden , zien we dat we allemaal op elkaar gepakt zaten ongeveer 15 miljard jaar geleden .
(src)="9.2"> Dit was de Oerknal , het begin van het heelal .
(trg)="9"> mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj : 15 000 000 000 ben wa ' DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ' u ' chenchoHghach .
(src)="10"> Maar was er iets vóór de Oerknal ?
(trg)="10"> qaSpa ' SachchoHghach 'a ' , vay ' tu 'lu ' ' a ' ?
(src)="11"> Zo niet , wat heeft het heelal gevormd ?
(trg)="11"> ngugh pagh tu 'lu 'chugh , ' u ' chenmoH nuq ?
(src)="12"> Waarom ontstond het heelal uit de Oerknal zoals het gebeurde ?
(trg)="12"> qatlh ' u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ' ej qatlh jaS chenbe ' ' u ' .
(src)="13.1"> Vroeger dachten we dat de theorie over het heelal uit twee delen bestond .
(src)="13.2"> Ten eerste waren er de wetten
(trg)="13"> cha ' ' ay 'mey ghaj ' u ' nger naQ ' e ' wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ' u ' lutu 'lu ' .
(src)="14"> zoals de vergelijkingen van Maxwell en de algemene relativiteitstheorie die de evolutie van het heelal bepaalden als de toestand van de gehele ruimte gegeven was op één tijdstip .
(trg)="14.1"> Maxwell ' ul peQ je nger .
(trg)="14.2"> Einstein tlham nger. latlh chutmey je. chutmeyvam pablu 'chu 'taH choHtaHvIS ' u ' Dotlh .
(src)="15"> Ten tweede , stond het vast wat de begintoestand van de ruimte was .
(trg)="15"> chutmeyvam ' oH ' u ' nger naQ ' ay ' wa ' ' e ' . ' u ' Dotlh wa 'DIch ' oH ' ay ' cha ' ' e ' .
(src)="16"> We hebben grote vooruitgang geboekt op het eerste punt , en we kennen nu de wetten van de evolutie onder alle condities , uitgezonderd de meest extreme .
(trg)="16"> ' ay ' wa ' wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le ' wIyajchu 'be 'bogh lutu 'lu ' ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj .
(src)="17"> Maar tot voor kort hadden we weinig benul van de begintoestand van het heelal .
(trg)="17"> ' a qen ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovbe 'chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je ,
(src)="18"> Maar deze scheiding van de wetten van de evolutie en de begintoestand hangt af van het feit dat ruimte en tijd duidelijk gescheiden zijn .
(trg)="18"> vaj pIm nger ' ay 'mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="19"> In extreme situaties , staan algemene relativiteit en de quantum theorie toe dat de tijd zich gedraagt als een extra ruimtedimensie .
(trg)="19"> ' e ' luchaw ' ngermey chu ' qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe ' poHmey chuqmey je .
(src)="20"> Dit laat de scheiding tussen ruimte en tijd verdwijnen en het betekent dat de wetten der evolutie ook de begintoestand kunnen bepalen .
(trg)="20"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovlaH. chen 'eghmoHlaH ' u ' .
(src)="21.1"> Het heelal kan zichzelf spontaan laten ontstaan uit het niets .
(src)="21.2"> Bovendien kunnen we een waarschijnlijkheid berekenen dat het heelal
(trg)="21.1"> nuq ' oHpu ' ' u ' Dotlh wa 'DIch 'e ' ?
(trg)="21.2"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' ' ej ghaytanHa ' qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' .
(src)="22.1"> in een andere toestand was ontstaan .
(src)="22.2"> Deze voorspellingen komen zeer goed overeen
(trg)="22"> wISImlaH. chenpu 'DI ' ' u ' woj law ' tlhuDlu ' .
(src)="23"> met waarnemingen door de WMAP satelliet van de kosmische achtergrondstraling , die een afdruk is van het zeer jonge heelal .
(trg)="23"> ' u ' Qup cha 'bogh mIllogh 'e ' luchenmoHmeH tejpu ' WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u ' Qup qechmeymaj rurqu ' mIlloghvam .
(src)="24"> We denken dat we het mysterie van het ontstaan hebben opgelost .
(trg)="24"> chen 'eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' .
(src)="25"> Misschien moeten we het heelal patenteren en iedereen royalties laten betalen voor hun bestaan .
(trg)="25"> chaq ' u ' ' oghlaHghach chaw ' wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ' u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="26"> Ik richt me nu op de tweede grote vraag : Zijn we alleen , of is er nog ander leven in het heelal ?
(trg)="26"> DaH potlh 'a ' cha ' vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="27.1"> We denken dat leven spontaan is onstaan op de Aarde , dus moet er leven kunnen ontstaan op andere geschikte planeten , waarvan er een groot aantal lijkt te bestaan in ons melkwegstelsel .
(src)="27.2"> Maar we weten niet hoe het eerste leven is ontstaan .
(trg)="27"> tera 'Daq chenpu ' yaghmey. chenmoHta ' pagh . ' e ' wIHar. vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu ' yaghmey . ' ej qIbmajDaq law 'law ' yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey. chay ' chenpu ' yaghmey wa 'DIch ?
(src)="28"> We hebben twee waarnemingen als bewijs voor de waarschijnlijkheid van het onstaan van leven .
(trg)="28"> maSovbe ' . chenmeH yaghmey ' eb bopbogh De ' law ' ' e ' lu 'ang cha ' Dochmey :
(src)="29"> Het eerste bewijs is dat we fosielen van algen hebben van 3,5 miljard jaar oud .
(trg)="29.1"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="29.2"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(src)="30"> De Aarde is 4,6 miljard jaar geleden gevormd en was de eerste 500 miljoen jaar waarschijnlijk te heet .
(trg)="30"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera ' luDablaHbe ' yaghmey ' Iqmo ' tuj .
(src)="31"> Dus is leven ontstaan op Aarde in de eerste 500 miljoen jaar dat het mogelijk was , wat kort is vergeleken met een levensduur van tien miljard jaar van een planeet zoals de Aarde .
(trg)="31"> vaj DuHpu 'DI ' yIn , rInpa ' 500 000 000 DIS chenpu ' yaghmey. tera ' taHtaHghach poH nI ' law ' yaghmey taHbe 'taHghach poH nI ' puS , vaj nom chenpu ' yaghmey , DuHpu 'DI ' .
(src)="32"> Dit suggereert dat de waarschijnlijkheid van het ontstaan van leven redelijk hoog is .
(trg)="32"> vaj qubbe 'law ' chenmeH yaghmey ' ebmey .
(src)="33"> Als het laag was , dan zou men verwachten dat het ontstaan het grootste deel van de 10 miljard jaar zou kosten
(trg)="33"> qubchugh bIH , ghaytanHa ' chen yaghmey QuptaHvIS tera ' .
(src)="34"> Aan de andere kant ziet het er niet naar uit dat we zijn bezocht door buitenaardse wezens
(trg)="34"> ' a wej nuSuchbe 'law ' latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="35.1"> Ik laat de UFO waarnemingen buiten beschouwing .
(src)="35.2"> Waarom zouden ze alleen verschijnen aan zonderlingen en malloten ?
(trg)="35"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH. qatlh taQwI 'pu 'vaD neH ' ang 'egh Dujmeyvam ?
(src)="36.1"> Als er een samenzwering van de regering is om de waarnemingen te onderdrukken en om de wetenschappelijke kennis die de buitenaardsen meebrengen voor zichzelf te houden , dan lijkt het tot nu toe een erg ineffectief op zichzelf staand beleid .
(src)="36.2"> En verder , ondanks een uitgebreide speurtocht van het SETI-project ,
(trg)="36"> novpu ' Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH , Qapbe 'law 'taH. novpu ' nejtaH SETI jInmol , ' ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="37"> hebben we nog geen enkele buitenaardse televisie quiz gehoord .
(trg)="37"> ' a pagh nov ghe 'naQmey Qoypu ' chaH .
(src)="38"> Dit houdt vermoedelijk in dat er geen buitenaardse beschavingen zijn met het zelfde ontwikkelingsniveau als wij binnen een straal van een paar honderd lichtjaar .
(trg)="38"> ghu 'vammo ' wa ' ' e ' wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' .
(src)="39"> Een verzekeringspolis uitbrengen om te beschermen tegen ontvoeringen door buitenaardsen , lijkt een behoorlijk veilige gok .
(trg)="39"> nov quchwI 'pu 'mo ' DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ' utbe 'chu ' .
(src)="40"> Dit brengt me tot de laatste van de grote vragen : De toekomst van het menselijke ras .
(trg)="40"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="41"> Als we de enige intelligente wezens zijn in ons melkwegstelsel , dan moeten we er voor zorgen dat we overleven en doorgaan .
(trg)="41"> qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu 'lu 'be 'chugh , mataHnISqu ' !
(src)="42.1"> Maar we betreden een steeds gevaarlijker wordende periode in onze geschiedenis .
(src)="42.2"> Onze wereldbevolking en ons verbruik van de uitputbare grondstoffen van de Aarde
(trg)="42"> ' a QobtaH ghu 'maj. tlhoy law 'choHtaH roghvaHmaj ' ej tlhoy tera ' jo wInatlhtaH ,
(src)="43"> groeien exponentieel , tegelijkertijd met onze technische vaardigheden om onze omgeving te veranderen , ten goede of ten kwade .
(trg)="43"> ' ej chammaj ' Itlhmo ' yuQmaj wISIghlaHqu ' . wIDublaH ' ej wIQaw 'laH .
(src)="44.1"> Maar onze genetische code draagt nog steeds de egoïstische en aggressieve instincten die een voordeel waren voor overleving in het verleden .
(src)="44.2"> Het zal moeilijk genoeg zijn om een ramp te voorkomen
(trg)="44"> ' a ' IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu 'lu 'taH , poH nI ' ret mataHmeH ' utmo ' Dujvam. qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="45"> in de komende honderd jaar , laat staan in de komende duizend of miljoen .
(trg)="45.1"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(trg)="45.2"> Qatlh. qaStaHvIS ' uy ' DIS poH veb ...
(trg)="45.3"> Qatlhqu ' !
(src)="46.1"> Onze enige kans om te overleven op de lange termijn is om niet op Aarde te blijven hangen , maar om ons te verspreiden in de ruimte .
(src)="46.2"> De antwoorden op deze belangrijke vragen
(trg)="46"> nI 'taHvIS poH , mataHtaHmeH latlh qo 'mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a 'meyvam DInuDchugh , vaj wa ' ' e ' wItlhoj :
(src)="47"> laten zien dat we opmerkelijke vooruitgang hebben geboekt in de afgelopen honderd jaar .
(trg)="47"> qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law ' wIta 'ta ' .
(src)="48.1"> Maar als we willen blijven bestaan na de komende honderd jaar , dan ligt onze toekomst in de ruimte .
(src)="48.2"> Dat is waarom ik ben voor bemande --
(trg)="48"> ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh , loghDaq ' oH Sanmaj 'e ' . loghDaq lujaH nuvpu ' vIneH
(src)="49.1"> of moet ik zeggen , bepersoonde ruimtevaart .
(src)="49.2"> Mijn hele leven heb ik geprobeerd het heelal te begrijpen
(trg)="49"> ngoDvammo ' . ' u ' vIyaj reH ' e ' vInID ' ej potlh 'a 'meyvam vIHaD
(src)="50.1"> en antwoorden te vinden op deze vragen .
(src)="50.2"> Ik heb veel geluk gehad
(trg)="50.1"> qaStaHvIS yInwIj .
(trg)="50.2"> Do ' ' e ' botqu 'be ' ropwIj .
(src)="51"> dat mijn lichamelijke beperking geen grote handicap is geweest ;
(trg)="51"> chaq muQaH ropwIj .
(src)="52.1"> sterker nog , het heeft me waarschijnljk meer tijd gegeven dan de meeste mensen om de zoektocht naar kennis na te jagen .
(src)="52.2"> Het ultieme doel is een complete theorie van het heelal ,
(trg)="52"> ropvammo ' qaStaHvIS nI 'bogh poHmey ' ej law 'bogh potlh 'a 'meyvam vIbuSlaH . ' u ' nger naQ ' oH ngoQ 'a ' ' e ' ,
(src)="53.1"> en we maken goede vooruitgang .
(src)="53.2"> Bedankt voor het luisteren .
(trg)="53.1"> ' ej Ser law ' wIta 'lI ' .
(trg)="53.2"> Su 'Ijpu 'mo ' Satlho ' .
(src)="54"> [ Chris Anderson : ] Professor , als u zou moeten gokken , denkt u op dit moment dat het waarschijnlijker is dan niet dat we alleen in de Melkweg zijn , als een beschaving van ons intelligentieniveau of hoger ?
(trg)="54.1"> Chris Anderson : ghojmoHwI ' ' a ' wa ' DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ' Itlh law ' Hoch ' Itlh puS .
(trg)="54.2"> DuH 'a ' ? chay ' bIHar ?
(src)="55"> Dit antwoord kostte zeven minuten , en het gaf me echt een inzicht in de ongelooflijke vrijgevige daad die dit praatje voor TED was .
(trg)="55"> jangmeH vumta ' ghaH qaStaHvIS Soch tupmey. quvba ' ghojmoHwI ' ' a ' , TEDvaD SoQvam nI ' ghItlhta 'mo ' .
(src)="56.1"> [ Stephen Hawking : ] Ik denk dat het vrij waarschijnlijk is dat we de enige beschaving zijn binnen enkele honderden lichtjaren ; anders zouden we radiogolven waargenomen hebben .
(src)="56.2"> Het alternatief is dat beschavingen niet lang bestaan ,
(trg)="56"> Stephen Hawking : ghaytan ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' nov jabbI 'IDmey DItu 'be 'pu 'mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="57.1"> maar zichzelf vernietigen .
(src)="57.2"> [ Chris Anderson : ] Professor Hawking , dank u voor het antwoord .
(trg)="57.1"> Qaw ' ' eghmo ' .
(trg)="57.2"> CA : Hawking ghojmoHwI ' ' a ' , bIjangta 'mo ' qatlho ' .
(src)="58"> We zullen het opvatten als een vriendelijke waarschuwing , denk ik , voor de rest van onze conferentie deze week .
(trg)="58"> ghuHvammo ' qaStaHvIS qepmaj mayep .
(src)="59"> Professor , we bedanken u echt voor de buitengewone inspanning die u heeft geleverd om uw vragen met ons te delen vandaag .
(trg)="59"> ghojmoHwI ' ' a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu 'ta 'mo ' SoHvaD pItlho ' .
(src)="60.1"> Heel erg bedankt .
(src)="60.2"> ( Applaus )
(trg)="60"> pItlho 'qu 'bej . ( quvmoHmeH wabmey )