# fil/ted2020-1106.xml.gz
# nn/ted2020-1106.xml.gz
(src)="1"> Alam ko ang iniisip ninyo .
(trg)="1"> Eg veit kva de tenkjer .
(src)="2"> Sa tingin ninyo , nawawala yata ako at maya maya ay may aakyat sa tanghalang ito at magbabalik sa akin sa dapat kong kaupuan .
(trg)="2"> De trur eg har gått feil , og at nokon skal koma på scena om eit minutt og visa meg vegen tilbake til setet mitt .
(src)="3"> ( Palakpakan ) Nangyayari sa akin yan madalas sa Dubai
(trg)="3"> ( Applaus ) Eg får høyra det heile tida i Dubai .
(src)="4"> Narito ka ba para magbakasyon ?
(trg)="4"> " Er du her på ferie ? "
(src)="5"> ( Tawanan ) Binibisita mo ba ang mga anak mo ?
(trg)="5"> ( Latter ) " Kome her på besøk til barna dine ? "
(src)="6"> Gaano ka katagal dito ?
(trg)="6"> " Kor lenge skal du vera her ? "
(src)="7"> Sa katunayan , ninanais kong magtagal .
(trg)="7"> Vel , eg håpar det blir ei stund til .
(src)="8"> Nakatira at nagtuturo ako sa lugar ng Gulf nang mahigit 30 taon .
(trg)="8"> Eg har budd og vore lærar i Golfen i over 30 år .
(src)="9"> ( Palakpakan ) At sa mga panahong iyon , nakita ko ang maraming pagbabago .
(trg)="9"> ( Applaus ) Og i løpet av den tida , har eg sett mange endringar .
(src)="10"> At ang bilang ng mga ito ay nakakapangilabot .
(trg)="10"> Den statistikken er ganske sjokkerande .
(src)="11"> At nais kong talakayin sa inyo ngayon ay tungkol sa mga wikang namamatay at ang globalisasyon ng Ingles .
(trg)="11"> Og eg vil snakka til dykk i dag om tap av språk og globaliseringa av engelsk .
(src)="12"> Nais kong isalaysay sa inyo ang tungkol sa aking kaibigan na nagtuturo ng Ingles sa mga matatanda sa Abu Dhabi
(trg)="12"> Eg vil fortelja dykk om vennen min som var engelsklærar for vaksne i Abu Dhabi .
(src)="13"> At isang mainam na araw , napagpasyahan nyang dalhin sila sa halamanan para turuan sila ng ilang salita tungkol sa kalikasan .
(trg)="13"> Og ein fin dag bestemte ho seg for å ta dei med ut i hagen og læra dei vokabular frå hagen .
(src)="14"> Ngunit sa huli ay siya ang natuto ng lahat ng salitang Arabo para sa mga halaman ng lugar , at kanilang mga gamit -- gamit sa panggagamot , pagpapaganda , pagluluto , at herbal
(trg)="14"> Men ho enda sjølv opp med å læra alle dei arabiske orda for lokale planter , og alt dei kunne nyttast til - medisinsk bruk , kosmetikk , matlaging eller urter .
(src)="15"> Paano natutunan ng mga mag-aaral ang lahat ng iyon ?
(trg)="15"> Korleis fekk desse studentane all denne kunnskapen ?
(src)="16"> Tiyak , sa kanilang mga ninuno at maging sa ninuno ng kanilang mga ninuno .
(trg)="16"> Sjølvsagt , frå besteforeldra deira og jamvel oldeforeldra deira .
(src)="17"> HIndi na natin kailangang pag-usapan kung gaano kahalaga ang kakayahang nating makipagtalastasan sa iba 't ibang salinlahi .
(trg)="17"> Det er ikkje nødvendig å fortelja dykk kor viktig det er å vera i stand til å kommunisere på tvers av generasjonar .
(src)="18"> Ngunit ang nakakalungkot , ngayon , ang mga wika ay nagkakamatayan sa hindi kapanipaniwalang bilis .
(trg)="18"> Men sørgjeleg nok , i dag , er fleire språk døyande i ein fart ingen har sett tidlegare .
(src)="19"> May isang wikang namamatay sa loob ng 14 na araw .
(trg)="19"> Eit språk døyr kvar fjortande dag .
(src)="20"> Kasabay nito , ang Ingles ang itinuturing na pandaigdigang wika .
(trg)="20"> Til same tid er engelsk det udiskutable globale språket .
(src)="21"> Mayroon kaya itong kaugnayan sa isa 't isa ?
(trg)="21"> Kan det vera ein samanheng ?
(src)="22"> Yan ang hindi ko alam .
(trg)="22"> Eg veit ikkje .
(src)="23"> Ang alam ko ay nakakita na ako ng maraming pagbabago .
(trg)="23"> Men eg veit at eg har sett mange endringar .
(src)="24"> Nang una akong makarating sa lugar na ito , nagtungo ako sa Kuwait sa panahong wala pa sa kaayusan ang mga bagay .
(trg)="24"> Då eg først kom til Golfen , kom eg til Kuwait i dei dagane det var eit område med motgang .
(src)="25"> Sa katunayan , hindi pa ito katagalan .
(trg)="25"> Faktisk , ikkje så lenge sidan .
(src)="26"> Masyado itong maaga .
(trg)="26"> Det er litt for tidleg .
(src)="27"> Gayunpaman , Kinuha ako ng British Council kasama ng humigit-kumulang 25 ibang guro .
(trg)="27"> Men likevel , eg blei rekruttert av British Council saman med kring 25 andre lærarar .
(src)="28"> At kami ang mga unang hindi Muslim na nagturo sa mga pampublikong paaralan sa Kuwait .
(trg)="28"> Og me var dei første ikkje-muslimane som fekk undervisa i dei statlege skulane i Kuwait .
(src)="29"> Pinadala kami para magturo ng Ingles sapagkat nais ng pamahalaan na gawing makabago ang bansang ito at palakasin ang mga mamamayan sa pamamagitan ng edukasyon .
(trg)="29"> Me fekk koma for å undervisa engelsk fordi styresmaktene ønskte å modernisera landet , og styrkja innbyggjarane sine gjennom utdanning .
(src)="30"> At tiyak , ang U.K. ay nakinabang mula sa malaking kayamanan nito sa langis .
(trg)="30"> Og sjølvsagt , Storbritannia tente på noko av den kjekke oljerikdomen .
(src)="31"> Okay .
(trg)="31"> Ok .
(src)="32"> At ito ang pinakamalaking pagbabago na aking nakita -- paanong ang pagtuturo ng Ingles ay marahas na nagbago mula sa pagiging kapaki-pakinabang na adhikain sa pagiging isang malakihang pandaigdigang negosyo ngayon .
(trg)="32"> Dette er den store endringa eg har sett , korleis engelsk har endra seg frå å vera av gjensidig interesse , til å bli den massive internasjonale verksemda det er i dag .
(src)="33.1"> Hindi na lamang ito isang banyagang wika sa kurikulum ng mga paaralan .
(src)="33.2"> At hindi na lamang ito pagmamay-ari ng bansang Inglatera .
(src)="33.3"> Ito ay nauso sa lahat ng bansang nagsasalita ng Ingles .
(trg)="33.1"> Ikkje berre eit framanspråk på skulepensumet .
(trg)="33.2"> Og ikkje lenger eit domene for mor England åleine .
(trg)="33.3"> Det er blitt noko som alle heng seg på , alle engelsktalande nasjonar på jorda .
(src)="34"> At bakit hindi ?
(trg)="34"> Og kvifor ikkje ?
(src)="35"> Sa huli , and pinakamagandang edukasyon -- ayon sa huling Hanay ng Pinakamagagaling na Pandaigdigang Pamantasan -- ay matatagpuan sa mga pamantasan ng U.K at ng U.S.
(trg)="35"> Trass alt , den beste utdanninga - ifølgje den siste rangeringa over verdas universitet , er å finna ved dei britiske og amerikanske universiteta .
(src)="36"> Mangyari pa 'y ang lahat ay nag-aasam na magkaroon ng karunugan sa Ingles .
(trg)="36"> Så alle ønskjer å ha ei engelsk utdanning , naturlegvis .
(src)="37"> Ngunit kung ikaw ay hindi likas na nagsasalita ng Ingles , kailangan mong pumasa sa pagsusulit .
(trg)="37"> Men viss du ikkje har det som morsmål , må du stå på ein test .
(src)="38"> Ngayon , maaari bang tanggihan ang isang mag-aaral ayon sa kakayahan sa pagsasalita lamang ?
(trg)="38"> No , kan det vera rett å avvisa ein student berre på grunnlag av språklege evner ?
(src)="39"> Halimbawa , mayroong isang computer scientist na napakatalino .
(trg)="39"> Kanskje har du ein dataspesialist som er eit geni .
(src)="40"> Kailangan ba nyang maging kasinggaling sa pagsasalita kagaya ng isang abogado ?
(trg)="40"> Vil han ha trong for det same språket som ein jurist , til dømes ?
(src)="41.1"> ?
(src)="41.2"> Hindi sa tingin ko .
(trg)="41"> Vel , eg trur ikkje det .
(src)="42"> HIndi natin tanggap ang mga tulad nila .
(trg)="42"> Me engelsklærarar avviser dei heile tida .
(src)="43"> NIlalagyan natin ng sagabal ang kanilang daanan para sila ay pigilan .
(trg)="43"> Me set opp eit stoppskilt , og me stoppar dei på vegen deira .
(src)="44"> Hindi nila maaaring makamit ang kanilang mga minimithi hangga 't hindi sila natututo ng Ingles .
(trg)="44"> Dei får ikkje følgja draumen deira lenger , før dei kan engelsk .
(src)="45"> Hayaan ninyo akong ipaliwanag ito sa ganitong paraan , kung ako ay makakilala ng isang Olandes na ito lamang ang alam na salita , na mayroon siyang alam na gamot sa kanser , dapat ko ba siyang pigilan sa pagpasok sa aking British University ?
(trg)="45"> Og la meg seia det slik , viss eg hadde møtt ein einspråkleg nederlendar , som hadde kuren mot kreft , ville eg stoppa han frå å byrja på det engelske universitetet mitt ?
(src)="46"> Hindi sa tingin ko .
(trg)="46"> Eg trur ikkje det .
(src)="47"> Ngunit sa katunayan , ito ang ating ginagawa sa kasalukuyan .
(trg)="47"> Men jau , det er akkurat det me gjer .
(src)="48"> Tayong mga guro ng Ingles ay nagiging tanod .
(trg)="48"> Me engelsklærarar er portvaktarane .
(src)="49"> At kailangan muna tayong mapaniwala na ang kanilang kakayahan magsalita ng Ingles ay sapat .
(trg)="49"> Og du må tilfredsstilla oss først om at engelsken din er god nok .
(src)="50"> Maaaring maging mapanganib ang pagbibigay ng lubos na kapangyarihan sa isang maliit na bahagi ng lipunan .
(trg)="50"> Det kan vera farleg å gi for mykje makt til eit smalt lag av samfunnet .
(src)="51"> Marahil ang sagabal ay magiging pandaigdigan .
(trg)="51"> Kanskje vil barrieren vera for universell .
(src)="52"> Okay .
(trg)="52"> Ok .
(src)="53"> " Ngunit , " ang sabi ninyo , " paano naman ang mga pananaliksik ?
(trg)="53"> " Men " , høyrer eg de seia , " kva med forskinga ? "
(src)="54"> Lahat ng ito 'y nasa Ingles . "
(trg)="54"> " Den er jo alltid på engelsk " .
(src)="55"> Ang mga aklat ay nasa Ingles , ang mga pahayagan ay nasa Ingles , ngunit lahat ng ito 'y katuparan ng kanilang mga pangarap .
(trg)="55"> Ja , bøkene er på engelsk tidsskrifta er laga på engelsk , men det er ein sjølvoppfyllande profeti .
(src)="56"> Ito ay katupdan ng kailanganing Ingles .
(trg)="56"> Det møter krava til engelsken .
(src)="57"> At ngayon ito 'y nagpapatuloy .
(trg)="57"> Og slik går det vidare .
(src)="58"> Ang aking tanong , ano ang nagyari sa pagsasaling-wika ?
(trg)="58"> Eg spør dykk : kva skjedde med omsetting ?
(src)="59"> Kung inyong iisipin ang Islamic Golden Age , nagkaroon noon ng malawakang pagsasaling-wka .
(trg)="59"> Viss de tenkjer på gullalderen i islam , så var det ein mengde omsetting då .
(src)="60"> Nagsaling-wika sila mula sa Latin at Griyego patungo sa Arabe , sa Persyano , at ang mga ito 'y isinaling-wika maging sa wikang Aleman ng Europa , at maging sa wikang Romano .
(trg)="60"> Dei omsette frå latinsk og gresk til arabisk og persisk og det blei omsett vidare til dei germanske språka i Europa og dei romanske språka .
(src)="61"> At dahil dito , nagliwanag ang Panahon ng Kadiliman sa Europa .
(trg)="61"> Og slik kom det lys etter dei mørke åra i Europa .
(src)="62"> Ngayon , huwag ninyo sana akong masamain ; Hindi ako salungat sa pagtuturo ng wikang Ingles , ng lahat ng mga gurong naririto ngayon .
(trg)="62"> Ikkje mistyd meg , eg er ikkje mot å undervisa i engelsk , til alle engelsklærarar der ute .
(src)="63"> Sang-ayon ako na mayroon tayong isang pandaigdigang wika .
(trg)="63"> Eg elskar at me har eit globalt språk .
(src)="64"> Kailngan natin ito ngayon higit kailanman .
(trg)="64"> Me treng eit slik språk meir enn nokon gong .
(src)="65"> Ngunit salungat ako sa paggamit nito bilang isang hadlang .
(trg)="65"> Men eg er i mot å bruka det som ein barriere .
(src)="66"> Nais ba talaga natin na mauwi sa 600 na wika lamang at may isang pangunahing wika tulad ng Ingles , o Tsino ?
(trg)="66"> Ønskjer me verkeleg å enda opp med 600 språk , med engelsk eller kinesisk som hovudspråk ?
(src)="67.1"> Higit ang kailangan natin .
(src)="67.2"> Hanggang saan ang magiging hangganan ?
(trg)="67.1"> Me treng meir enn det .
(trg)="67.2"> Kvar skal me setja grensa ?
(src)="68"> Ang sistemang ito ay tumutumbas sa karunugan sa kaalaman sa wikang Ingles na hindi na makatwiran .
(trg)="68"> Dette systemet føretrekk intelligens med kunnskap om engelsk som er heilt tilfeldig .
(src)="69"> ( Palakpakan ) At nais kong ipaalala sa inyo na ang mga naglalakihang pangalan na nagdala ng mga karunungan sa kasalukuyang panahon ay hindi kinailangang magkaroon ng kaalaman sa wikang Ingles , hindi nila kinailangang makapasa sa isang Ingles na pagsusulit .
(trg)="69"> ( Applaus ) Og eg vil minna dykk på at gigantane som dagens intelligensia står på skuldrane av ikkje måtte ha engelsk , dei måtte ikkje stå på ein engelsktest .
(src)="70"> Isang halimbawa , si Einstein .
(trg)="70"> Ta til dømes Einstein .
(src)="71"> Siya , maiba ako , ay itinuring na kakaiba sa kanyang paaralan sapagkat siya , sa katotohanan , ay isang dyslexic .
(trg)="71"> Han var forresten rekna som under middels på skulen fordi han hadde dysleksi .
(src)="72"> Ngunit kabutihang-palad para sa mundo , hindi niya kinailangang pumasa sa isang pagsusulit sa Ingles .
(trg)="72"> Men heldigvis for verda , så trong han ikkje stå på ein engelsktest .
(src)="73"> Sapagkat ito ay nagsimula lamang noong 1964 sa pamamagitan ng TOEFL , ang pagsusulit sa Amerikanong Ingles .
(trg)="73"> Fordi dei starta ikkje før i 1964 med TOEFL , den amerikanske engelsktesten .
(src)="74"> Ngayon ito ay lumawak na .
(trg)="74"> No har det eksplodert .
(src)="75"> Laganap na ngayon ang napakaraming uri ng pagsusulit sa Ingles .
(trg)="75"> Det er mengder av engelsktestar .
(src)="76"> At milyon milyong mag-aaral ang kumukuha nito bawat taon .
(trg)="76"> Og millionar på millionar av studentar tek desse testane kvart år .
(src)="77"> At ngayon , maaari mong isipin , ikaw at ako , ang halaga ng mga ito ay hindi masama , sila at nararapat lamang ngunit ito ay nagiging hadlang para sa napakaraming mahihirap na tao .
(trg)="77"> No kan det vera de tenkjer , de og meg , at desse avgiftene for å ta ein test , er ok , men dei hindrar så mange millionar av fattige folk .
(src)="78"> Kaya sa pamamagitan nito , agad nating silang tinatanggihan .
(trg)="78"> Så me må kvitta oss med dei med ein gong .
(src)="79"> ( Palakpakan ) Naalala ko ang isang ulo ng balita kamakailan lamang : " Edukasyon : Isang Dakilang Tagapaghati . "
(trg)="79"> ( Applaus ) Dette bringer meg til ei overskrift eg såg nettopp : " Utdanning : Det store skiljet "
(src)="80"> Ngayon naintindihan ko ito , Naunawaan ko kung bakit ang mga tao ay nakapokus sa Ingles .
(trg)="80"> No forstår eg det , eg forstår kvifor folk vil ha fokus på engelsk .
(src)="81"> Nais nilang ibigay sa kanilang mga anak ang kaginhawahan sa buhay .
(trg)="81"> Dei vil gje borna sine dei beste sjansane til å lukkast .
(src)="82"> Para makamit ito , kailangan nila ng isang Kanluraning karunugan .
(trg)="82"> For å gje dei dette , har dei bruk for ei vestleg utdanning .
(src)="83"> Sapagkat , syempre , ang pinakamagagandang hanap-buhay ay napupunta sa mga taong galing sa Kanluraning Pamantasan , na akin nang nabanggit kanina .
(trg)="83"> Fordi , sjølvsagt , dei beste jobbane går til folk som går ut frå vestlege universitet , som eg viste tidlegare .
(src)="84"> Ito ay paikot-ikot lamang .
(trg)="84"> Det er noko som går i sirkel .
(src)="85"> Okay .
(trg)="85"> Ok .
(src)="86"> Hayaan ninyo akong isalaysay ang isang kwento tungkol sa dalawang siyentipiko , dalawang siyentipikong Ingles .
(trg)="86.1"> La meg fortelja ei historie om to vitskapsmenn .
(trg)="86.2"> To engelske vitskapsmenn .
(src)="87"> Mayroon silang isang ekperimento sa may kinalaman sa genetika at sa unahan at likurang biyas ng mga hayop .
(trg)="87"> Dei heldt på med eit eksperiment som hadde med genetikk å gjera - om frambeina og bakbeina på dyr .
(src)="88"> Ngunit hindi nila makuha ang nais nilang kahantungan .
(trg)="88"> Men dei fekk ikkje resultata dei ønskte .
(src)="89"> Hindi na nila alam ang dapat gawin , hanggang dumating ang isang siyentipikong Aleman na nakapagtanto na sila ay gumagamit ng dalawang magkaibang salita para sa unahan at likurang biyas ng hayop , samantalang sa genetika ay walang pagkakaiba at maging sa wikang Aleman .
(trg)="89"> Dei ana ikkje kva dei skulle gjera til det kom ein tysk vitskapsmann som skjøna at dei brukte to ord for frambein og bakbein , medan genetikken ikkje skilde mellom dei , noko ikkje tysken heller gjorde .
(src)="90"> Kaya ayun , nagkaroon ng kasagutan ang kanilang suliranin .
(trg)="90"> Så bingo , problemet var løyst .
(src)="91"> Kung ikaw ay hindi makapag-iisip , ikaw ay hindi na makakagalaw .
(trg)="91"> Viss du ikkje kan tenkja ein tanke så sit du fast .
(src)="92"> Ngunit kapag ang ibang wika ay maykakayahang maisip ang kaisipang ito , at , sa pagtutulungan , maaaring malawak ang ating makamit at matutuhan .
(trg)="92"> Men viss eit anna språk kan tenkja den tanken , så , ved å samarbeida , kan me oppnå og læra så mykje meir .
(src)="93"> Ang aking anak na babae , ay nagpunta mula Inglatera patungo sa Kuwait
(trg)="93"> Dottera mi kom til England frå Kuwait .
(src)="94"> Nag-aral siya ng agham at aghambilang sa salitang Arabe .
(trg)="94"> Ho hadde studert naturfag og matte på arabisk .
(src)="95"> Ito ay isang paaralang Arabe .
(trg)="95"> Det er ein arabiskspråkleg skule .
(src)="96"> Kinailangan niya itong isalin sa Ingles sa kanyang paaralang panggramatika .
(trg)="96"> Ho måtte omsetja faga til engelsk .
(src)="97"> At siya ang pinakamagaling sa kanyang klase at sa kaniyang mga asignatura .
(trg)="97"> Og ho var best i klassen i desse faga .
(src)="98"> Na nagsasabi sa atin na , kapag ang isang mag-aaral ang nagtungo sa atin mula sa ibang bansa , maaaring hindi natin sila nabibigyang halaga at ang kanilang mga nalalaman , at ang kaalaman nilang ito ay nasa kanilang sariling wika .
(trg)="98"> Dette fortel oss at når studentar kjem utanlandsfrå vil me ikkje alltid gje dei nok ros for kva dei veit , som dei veit på sitt eige språk .
(src)="99"> Kapag ang isang wika ay namatay , hindi natin malalaman kung ano ang nawala kasama ng wikang ito .
(trg)="99"> Når eit språk døyr veit me ikkje kva me mistar med dette språket .
(src)="100"> Ito ay -- Hindi ko alam kung ito ay napanood ninyo sa CNN kamakailan lamang -- ibinigay nila ang Heroes Award sa isang pastol na batang Kenyan na hindi makapag-aral sa gabi sa kanyang pamayanan tulad ng lahat ng ibang bata , sapagkat ang lamparang de gaas kapag ito ay umuusok ay nakakasakit sa kanyang mata .
(trg)="100"> Dette er -- eg veit ikkje om de såg det på CNN nyleg -- dei gav Helteprisen til ein ung kenyansk gjetargut som ikkje kunne gjera lekser om kvelden i landsbyen sin som dei andre landsbyborna fordi parafinlampa hans hadde for mykje røyk og ho øydela augo hans .