# eo/ted2020-242.xml.gz
# tlh/ted2020-242.xml.gz
(src)="1"> Nenio estas pli vasta aŭ malnova ol la universo .
(trg)="1"> ' u ' tIn law ' Hoch tIn puS . ' u ' qan law ' Hoch qan puS .
(src)="2"> Jen la temojn kiujn mi volas priparoli : De kie devenas ni ?
(trg)="2"> vay ' vIghel vIneH , nuqDaq ' oH mungmaj 'e ' ?
(src)="3.1"> Kiel ekestis la universo ?
(src)="3.2"> Ĉu ni estas solaj en ĝi ?
(trg)="3"> chay ' chenpu ' ' u ' ? ' u 'Daq mamob 'a ' ?
(src)="4"> Ĉu ekzistas ekstertera vivo ?
(trg)="4"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="5"> Kia estas la estonteco de la homaro ?
(trg)="5"> nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="6"> Ĉiam ŝajnis , ke la universo estas esence senmova kaj senŝanĝa , ĝis la 1920-aj ,
(trg)="6"> qaSpa ' tera ' maH DIS poH 1920 choHbe ' ' u ' ' e ' luHar Hoch .
(src)="7"> kiam oni malkovris , ke male , ĝi dilatiĝas .
(trg)="7"> SachtaH ' u ' ghIq net tu ' .
(src)="8"> Foraj galaksioj malproksimiĝas de la nia , sekve , ili sendube estis pli proksimaj antaŭe .
(trg)="8"> cholHa 'taH qIbmey Hop. vaj ' op poH ret wa ' DaqDaq Sumbej .
(src)="9.1"> Ekstrapolante , oni konkludu , ke antaŭ 15 miliardoj da jaroj proksimume ĉio estis miksiĝita .
(src)="9.2"> Tiu ĥaoso estis la Granda Krako , la komenco de la universo .
(trg)="9"> mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj : 15 000 000 000 ben wa ' DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ' u ' chenchoHghach .
(src)="10"> Sed , ĉu ekzistis io antaŭ la Granda Krako ?
(trg)="10"> qaSpa ' SachchoHghach 'a ' , vay ' tu 'lu ' ' a ' ?
(src)="11"> Se ne , kio estigis la universon ?
(trg)="11"> ngugh pagh tu 'lu 'chugh , ' u ' chenmoH nuq ?
(src)="12"> Kial ĝi eliĝis el la Granda Krako , kiel ĝi faris ?
(trg)="12"> qatlh ' u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ' ej qatlh jaS chenbe ' ' u ' .
(src)="13.1"> Oni antaŭe pensis , ke priuniversa teorio devas konsisti el du partoj .
(src)="13.2"> Unuflanke , devis esti leĝoj , kiel
(trg)="13"> cha ' ' ay 'mey ghaj ' u ' nger naQ ' e ' wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ' u ' lutu 'lu ' .
(src)="14"> la ekvacioj de Maxwell kaj la ĝenerala relativeco , regantaj la evoluadon de la universo , donata ĝia tutspaca stato en iu specifa momento .
(trg)="14.1"> Maxwell ' ul peQ je nger .
(trg)="14.2"> Einstein tlham nger. latlh chutmey je. chutmeyvam pablu 'chu 'taH choHtaHvIS ' u ' Dotlh .
(src)="15"> Aliflanke , ne vere ekzistis teorio pri la origina stato de la universo .
(trg)="15"> chutmeyvam ' oH ' u ' nger naQ ' ay ' wa ' ' e ' . ' u ' Dotlh wa 'DIch ' oH ' ay ' cha ' ' e ' .
(src)="16"> Ni progresis impone pri la unua parto , kaj nuntempe konas la prievoluajn leĝojn en ĉiaj kondiĉoj krom la ekstremaj .
(trg)="16"> ' ay ' wa ' wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le ' wIyajchu 'be 'bogh lutu 'lu ' ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj .
(src)="17"> Tamen , ĝis lastatempe , ni tre malbone konis la kondiĉojn de la ĵus estiĝinta universo .
(trg)="17"> ' a qen ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovbe 'chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je ,
(src)="18"> Nu , tiun arigon de leĝoj en tiuj de la evoluado kaj tiuj de la komencaj kondiĉoj altrudas apartigo inter spaco kaj tempo .
(trg)="18"> vaj pIm nger ' ay 'mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="19"> En ekstremaj kondiĉoj , la ĝenerala relativeco kaj la kvantumteorio igas la tempon plia spaca dimensio .
(trg)="19"> ' e ' luchaw ' ngermey chu ' qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe ' poHmey chuqmey je .
(src)="20"> Tio forviŝas la malsamon inter tempo kaj spaco , kaj signifas ke la prievoluadaj leĝoj povas ankaŭ determini la komencan staton .
(trg)="20"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ' u ' Dotlh wa 'DIch wISovlaH. chen 'eghmoHlaH ' u ' .
(src)="21.1"> La universo ja povas spontanee estiĝi el nenio .
(src)="21.2"> Aldone , ni kapablas kalkuli probablon , ke la universo
(trg)="21.1"> nuq ' oHpu ' ' u ' Dotlh wa 'DIch 'e ' ?
(trg)="21.2"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' ' ej ghaytanHa ' qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' .
(src)="22.1"> estiĝus en aliaj statoj .
(src)="22.2"> Tiaj prognozoj konkordas bonege
(trg)="22"> wISImlaH. chenpu 'DI ' ' u ' woj law ' tlhuDlu ' .
(src)="23"> kun la observadoj de la satelito WMAP pri la kosma mikroonda fono , spuro de la tre frua universo .
(trg)="23"> ' u ' Qup cha 'bogh mIllogh 'e ' luchenmoHmeH tejpu ' WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u ' Qup qechmeymaj rurqu ' mIlloghvam .
(src)="24"> Ŝajne , ni ĵus solvis la misteron de la kreado .
(trg)="24"> chen 'eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' .
(src)="25"> Eble ni devus patenti la universon kaj postuli tantiemon al ĉiuj pro ilia ekzistado .
(trg)="25"> chaq ' u ' ' oghlaHghach chaw ' wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ' u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="26"> Nun , ataku ni la duan gravan demandon : ĉu ni estas solaj , aŭ ĉu ekzistas alia vivoformo ie en la universo ?
(trg)="26"> DaH potlh 'a ' cha ' vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu ' ' a ' ?
(src)="27.1"> Ni kredas , ke la vivo aperis spontanee sur la Tero , sekve ĝi povus ripetiĝi sur iaj ajn planedoj taŭgaj , kies kvanto en la galaksio ŝajnas granda .
(src)="27.2"> Kvankam ni ne scias kiel la vivo aperis ,
(trg)="27"> tera 'Daq chenpu ' yaghmey. chenmoHta ' pagh . ' e ' wIHar. vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu ' yaghmey . ' ej qIbmajDaq law 'law ' yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey. chay ' chenpu ' yaghmey wa 'DIch ?
(src)="28"> ni ja havas du observaĵojn pri la probableco de tia evento .
(trg)="28"> maSovbe ' . chenmeH yaghmey ' eb bopbogh De ' law ' ' e ' lu 'ang cha ' Dochmey :
(src)="29"> La unua estas fosiliaj algoj de antaŭ 3.5 miliardoj da jaroj .
(trg)="29.1"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="29.2"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(src)="30"> La Tero formiĝis antaŭ 4.6 miliardoj da jaroj kaj probable restis tro varma dum proksimume la unua duonmiliardo da jaroj .
(trg)="30"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera ' luDablaHbe ' yaghmey ' Iqmo ' tuj .
(src)="31"> Do la vivo estiĝis sur la Tero ene de 500 milionoj da jaroj post kiam la kondiĉoj ebligis ĝin , mallongaĵo kompare kun la 10-miliardjara vivdaŭro de Tersimilaj planedoj .
(trg)="31"> vaj DuHpu 'DI ' yIn , rInpa ' 500 000 000 DIS chenpu ' yaghmey. tera ' taHtaHghach poH nI ' law ' yaghmey taHbe 'taHghach poH nI ' puS , vaj nom chenpu ' yaghmey , DuHpu 'DI ' .
(src)="32"> Tio implicas , ke la probableco pri la apero de la vivo estas sufiĉe alta .
(trg)="32"> vaj qubbe 'law ' chenmeH yaghmey ' ebmey .
(src)="33"> Se ne , ĝi ne estus aperinta antaŭ la preskaŭ fino de la dek miliardoj da jaroj disponeblaj .
(trg)="33"> qubchugh bIH , ghaytanHa ' chen yaghmey QuptaHvIS tera ' .
(src)="34"> Aliflanke , ni ŝajne ne ankoraŭ ricevis eksterterajn vizitantojn .
(trg)="34"> ' a wej nuSuchbe 'law ' latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="35.1"> Mi ne kalkulas la raportojn pri NIFO-j .
(src)="35.2"> Kial montriĝus ili nur al duon- kaj plenfrenezuloj ?
(trg)="35"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH. qatlh taQwI 'pu 'vaD neH ' ang 'egh Dujmeyvam ?
(src)="36.1"> Se la registaroj konspiras por kaŝi la raportojn priajn kaj konservi por si mem la sciencajn konojn alportitajn de eksterteruloj , ties politiko ŝajnas ĝis nun strange malefika .
(src)="36.2"> Plie , malgraŭ zorga serĉado kadre de la projekto SETI ,
(trg)="36"> novpu ' Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH , Qapbe 'law 'taH. novpu ' nejtaH SETI jInmol , ' ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="37"> ni ankoraŭ ne ricevis televidalsendojn el alia planedo .
(trg)="37"> ' a pagh nov ghe 'naQmey Qoypu ' chaH .
(src)="38"> Tio probable indikas , ke ne ekzistas eksterteraj civilizacioj je nia nivelo de disvolviĝo ene de kelk-centa lumjara radiuso .
(trg)="38"> ghu 'vammo ' wa ' ' e ' wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' .
(src)="39"> Tiu , kiu vendos asekuron kontraŭ forraboj fare de Marsanoj ne riskos bankroti .
(trg)="39"> nov quchwI 'pu 'mo ' DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ' utbe 'chu ' .
(src)="40"> Kaj fine , la lasta el la gravaj temoj : la homara estonteco .
(trg)="40"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ' oH Human Segh San 'e ' ?
(src)="41"> Se ni estas la solaj inteligentaj estaĵoj en la galaksio , ni faru ĉion eblan por supervivi kaj daŭri .
(trg)="41"> qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu 'lu 'be 'chugh , mataHnISqu ' !
(src)="42.1"> Bedaŭrinde , ni plonĝas en pli kaj pli danĝeran periodon de nia historio .
(src)="42.2"> Nia popolateco kaj nia uzo de la neinfinitaj rimedoj de la Tero
(trg)="42"> ' a QobtaH ghu 'maj. tlhoy law 'choHtaH roghvaHmaj ' ej tlhoy tera ' jo wInatlhtaH ,
(src)="43"> kreskas eksponence , samtempe kun nia teknika ebleco ŝangi la vivmedion favore aŭ malhelpe .
(trg)="43"> ' ej chammaj ' Itlhmo ' yuQmaj wISIghlaHqu ' . wIDublaH ' ej wIQaw 'laH .
(src)="44.1"> En nia genetika kodo ankoraŭ troviĝas la instinktoj egoismaj kaj agresemaj , kiuj antaŭe favoris nian supervivon .
(src)="44.2"> Malfacilos eviti katastrofon
(trg)="44"> ' a ' IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu 'lu 'taH , poH nI ' ret mataHmeH ' utmo ' Dujvam. qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="45"> en la venontaj jarcentoj , kaj des pli en la venontaj jarmiloj aŭ jarmilionoj .
(trg)="45.1"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(trg)="45.2"> Qatlh. qaStaHvIS ' uy ' DIS poH veb ...
(trg)="45.3"> Qatlhqu ' !
(src)="46.1"> Rilate al nia longdaŭra supervivo , nia nura ŝanco konsistas en forlasi la Teron kaj disvastiĝi tra la kosmo .
(src)="46.2"> La respondoj al tiuj gravaj demandoj
(trg)="46"> nI 'taHvIS poH , mataHtaHmeH latlh qo 'mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a 'meyvam DInuDchugh , vaj wa ' ' e ' wItlhoj :
(src)="47"> montras , ke ni rimarkinde progresis dum la lastaj jarcentoj .
(trg)="47"> qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law ' wIta 'ta ' .
(src)="48.1"> Tamen , se ni deziras daŭri preter la venontaj , la kosmo detenas la ŝlosilon de nia estonteco .
(src)="48.2"> Jen kial mi estas favora
(trg)="48"> ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh , loghDaq ' oH Sanmaj 'e ' . loghDaq lujaH nuvpu ' vIneH
(src)="49.1"> al homekipitaj kosmaj flugoj .
(src)="49.2"> Dum mia tuta vivo , mi strebis kompreni la universon
(trg)="49"> ngoDvammo ' . ' u ' vIyaj reH ' e ' vInID ' ej potlh 'a 'meyvam vIHaD
(src)="50.1"> kaj trovi respondojn al tiuj demandoj .
(src)="50.2"> Tre bonŝance ,
(trg)="50.1"> qaStaHvIS yInwIj .
(trg)="50.2"> Do ' ' e ' botqu 'be ' ropwIj .
(src)="51"> mia handikapo ne grave ĝenis min .
(trg)="51"> chaq muQaH ropwIj .
(src)="52.1"> Fakte , ĝi probable donis al mi pli da tempo ol al la ceteraj homoj por daŭrigi mian sciserĉadon .
(src)="52.2"> La plejsupra celo estas kompleta priuniversa teorio ,
(trg)="52"> ropvammo ' qaStaHvIS nI 'bogh poHmey ' ej law 'bogh potlh 'a 'meyvam vIbuSlaH . ' u ' nger naQ ' oH ngoQ 'a ' ' e ' ,
(src)="53.1"> kaj ni bone progresas tiudirekten .
(src)="53.2"> Dankon pro via atento .
(trg)="53.1"> ' ej Ser law ' wIta 'lI ' .
(trg)="53.2"> Su 'Ijpu 'mo ' Satlho ' .
(src)="54"> Chris Anderson : Profesoro , se eldiri vian opinion pri tiu temo , ĉu vi kredas , ke estas pli probable ol ne , ke ni ne estas , en nia galaksio , la sola civilizacio ĉe nia nivelo de inteligenco ?
(trg)="54.1"> Chris Anderson : ghojmoHwI ' ' a ' wa ' DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ' Itlh law ' Hoch ' Itlh puS .
(trg)="54.2"> DuH 'a ' ? chay ' bIHar ?
(src)="55"> D-ro Hawking sep minutojn bezonis por respondi , kaj tio montras kia nekredebla malavareco liaflanke tiu prelego reprezentis por TED .
(trg)="55"> jangmeH vumta ' ghaH qaStaHvIS Soch tupmey. quvba ' ghojmoHwI ' ' a ' , TEDvaD SoQvam nI ' ghItlhta 'mo ' .
(src)="56.1"> Stephen Hawking : Laŭ mi , estas probable , ke ni estas la sola civilizacio ene de pluraj centoj da lumjaroj , se ne , ni estus ricevintaj radio-ondojn .
(src)="56.2"> Alia eblo estas , ke civilizacioj ne tre longe daŭras
(trg)="56"> Stephen Hawking : ghaytan ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu 'lu 'be ' nov jabbI 'IDmey DItu 'be 'pu 'mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="57.1"> antaŭ ol memdetrui .
(src)="57.2"> CA : Profesoro Hawking , dankon pro via respondo .
(trg)="57.1"> Qaw ' ' eghmo ' .
(trg)="57.2"> CA : Hawking ghojmoHwI ' ' a ' , bIjangta 'mo ' qatlho ' .
(src)="58"> Ĝi estos bonefika averto , mi kredas , por la cetero de nia evento tiusemajne .
(trg)="58"> ghuHvammo ' qaStaHvIS qepmaj mayep .
(src)="59"> Ni dankas vin pro la eksterordinara strebo viaflanke trakti tiujn temojn hodiaŭ .
(trg)="59"> ghojmoHwI ' ' a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu 'ta 'mo ' SoHvaD pItlho ' .
(src)="60.1"> Elkoran dankon .
(src)="60.2"> ( Aplaŭdoj )
(trg)="60"> pItlho 'qu 'bej . ( quvmoHmeH wabmey )