# eo/ted2020-1106.xml.gz
# nn/ted2020-1106.xml.gz
(src)="1"> Mi scias tion , kion vi pensas .
(trg)="1"> Eg veit kva de tenkjer .
(src)="2"> Vi pensas , ke mi perdiĝis , kaj iu baldaŭ venos surscenejen por ĝentile regvidi min al mia seĝo .
(trg)="2"> De trur eg har gått feil , og at nokon skal koma på scena om eit minutt og visa meg vegen tilbake til setet mitt .
(src)="3"> ( aplaŭdo ) Mi ofte spertas tion en Dubajo .
(trg)="3"> ( Applaus ) Eg får høyra det heile tida i Dubai .
(src)="4"> " Vi venis por ferii , ĉu ne , s-ino ? "
(trg)="4"> " Er du her på ferie ? "
(src)="5"> ( ridoj ) " Aŭ por viziti la infanojn , ĉu ?
(trg)="5"> ( Latter ) " Kome her på besøk til barna dine ? "
(src)="6"> Kiom longe vi restos ? "
(trg)="6"> " Kor lenge skal du vera her ? "
(src)="7"> Nu fakte , dum ankoraŭ longa tempo , mi esperas .
(trg)="7"> Vel , eg håpar det blir ei stund til .
(src)="8"> Mi loĝas kaj instruas ĉe la Persa Golfo dum pli ol 30 jaroj .
(trg)="8"> Eg har budd og vore lærar i Golfen i over 30 år .
(src)="9"> ( aplaŭdo ) Kaj dum tiu tempo , mi vidis multajn ŝanĝojn .
(trg)="9"> ( Applaus ) Og i løpet av den tida , har eg sett mange endringar .
(src)="10"> Nu , tiu statistiko estas ege ŝoka .
(trg)="10"> Den statistikken er ganske sjokkerande .
(src)="11"> Kaj mi volas paroli al vi hodiaŭ pri malapero de lingvoj kaj la tutmondiĝo de la angla .
(trg)="11"> Og eg vil snakka til dykk i dag om tap av språk og globaliseringa av engelsk .
(src)="12"> Mi volas rakonti al vi pri mia amikino , kiu instruis la anglan al plenkreskuloj en Abudabio .
(trg)="12"> Eg vil fortelja dykk om vennen min som var engelsklærar for vaksne i Abu Dhabi .
(src)="13"> Kaj iun tagon , ŝi decidis fari lecionon en la ĝardeno por instrui al ili vortojn pri la naturo .
(trg)="13"> Og ein fin dag bestemte ho seg for å ta dei med ut i hagen og læra dei vokabular frå hagen .
(src)="14"> Sed je la fino estis ŝi , kiu lernis la arabajn vortojn por la lokaj plantoj , kune kun la diversaj manieroj uzi ilin -- resanige , ŝminke , kuire , kiel herboj .
(trg)="14"> Men ho enda sjølv opp med å læra alle dei arabiske orda for lokale planter , og alt dei kunne nyttast til - medisinsk bruk , kosmetikk , matlaging eller urter .
(src)="15"> Kiel tiuj studentoj eksciis pri ĉio ĉi ?
(trg)="15"> Korleis fekk desse studentane all denne kunnskapen ?
(src)="16"> Evidente , de siaj geavoj kaj eĉ de la pra-geavoj .
(trg)="16"> Sjølvsagt , frå besteforeldra deira og jamvel oldeforeldra deira .
(src)="17"> Mi ne bezonas klarigi al vi kiom gravas la eblo komuniki tra la generacioj .
(trg)="17"> Det er ikkje nødvendig å fortelja dykk kor viktig det er å vera i stand til å kommunisere på tvers av generasjonar .
(src)="18"> Sed bedaŭrinde , nuntempe , lingvoj formortas je rapideco kiel neniam antaŭe .
(trg)="18"> Men sørgjeleg nok , i dag , er fleire språk døyande i ein fart ingen har sett tidlegare .
(src)="19"> Unu lingvo formortas ĉiun 14-an tagon .
(trg)="19"> Eit språk døyr kvar fjortande dag .
(src)="20"> Nu , samtempe , la angla estas la senkonkura tutmonda lingvo .
(trg)="20"> Til same tid er engelsk det udiskutable globale språket .
(src)="21"> Ĉu tiuj faktoj estas ligitaj ?
(trg)="21"> Kan det vera ein samanheng ?
(src)="22"> Mi ne scias .
(trg)="22"> Eg veit ikkje .
(src)="23"> Sed mi ja scias , ke mi vidis multajn ŝanĝojn .
(trg)="23"> Men eg veit at eg har sett mange endringar .
(src)="24"> Kiam mi unuafoje venis al la Persa Golfo , mi venis al Kuvajto en periodo kiam la vivo tie estis ankoraŭ malfacila .
(trg)="24"> Då eg først kom til Golfen , kom eg til Kuwait i dei dagane det var eit område med motgang .
(src)="25"> Fakte , antaŭ ne tiom longa tempo .
(trg)="25"> Faktisk , ikkje så lenge sidan .
(src)="26"> Tio estas iom tro frua .
(trg)="26"> Det er litt for tidleg .
(src)="27"> Sed ĉiukaze , la Brita Konsilio dungis min kaj ĉirkaŭ 25 aliajn geinstruistojn .
(trg)="27"> Men likevel , eg blei rekruttert av British Council saman med kring 25 andre lærarar .
(src)="28"> Kaj ni estis la unuaj ne-islamanaj instruistoj en la ŝtataj lernejoj tie en Kuvajto .
(trg)="28"> Og me var dei første ikkje-muslimane som fekk undervisa i dei statlege skulane i Kuwait .
(src)="29"> Oni venigis nin por instrui la anglan ĉar la registaro volis modernigi la landon kaj fortikigi la civitanojn per edukado .
(trg)="29"> Me fekk koma for å undervisa engelsk fordi styresmaktene ønskte å modernisera landet , og styrkja innbyggjarane sine gjennom utdanning .
(src)="30"> Kaj evidente , ankaŭ Britio profitis pro iom de la bela nafta riĉeco .
(trg)="30"> Og sjølvsagt , Storbritannia tente på noko av den kjekke oljerikdomen .
(src)="31"> Bone .
(trg)="31"> Ok .
(src)="32"> Jen la plej grava ŝanĝo , kiun mi vidis -- la instruado de la angla nun ŝanĝiĝis de reciproke avantaĝa afero al grandega internacia komerco tia , kia ĝi estas hodiaŭ .
(trg)="32"> Dette er den store endringa eg har sett , korleis engelsk har endra seg frå å vera av gjensidig interesse , til å bli den massive internasjonale verksemda det er i dag .
(src)="33.1"> Ne plu simple unu fremda lingvo en la lerneja fakaro .
(src)="33.2"> Kaj ne plu la ekskluziva tereno de la patrina lando Anglio .
(src)="33.3"> Ĝi iĝis laŭmoda komerco por ĉiu angla-parolanta lando de la tero .
(trg)="33.1"> Ikkje berre eit framanspråk på skulepensumet .
(trg)="33.2"> Og ikkje lenger eit domene for mor England åleine .
(trg)="33.3"> Det er blitt noko som alle heng seg på , alle engelsktalande nasjonar på jorda .
(src)="34"> Kaj kial ne ?
(trg)="34"> Og kvifor ikkje ?
(src)="35"> Ne forgesu , ke la plej bona edukado -- laŭ la plej lasta Tutmonda Vicordigo de Universitatoj -- troviĝas en la universitatoj de Britio kaj Usono .
(trg)="35"> Trass alt , den beste utdanninga - ifølgje den siste rangeringa over verdas universitet , er å finna ved dei britiske og amerikanske universiteta .
(src)="36"> Do ĉiu volas havi anglalingvan edukadon , kompreneble .
(trg)="36"> Så alle ønskjer å ha ei engelsk utdanning , naturlegvis .
(src)="37"> Sed se vi ne estas denaska anglaparolanto , vi devas fari teston .
(trg)="37"> Men viss du ikkje har det som morsmål , må du stå på ein test .
(src)="38"> Nu , ĉu estas pravigeble malakcepti studonton laŭ nur lingva kriterio ?
(trg)="38"> No , kan det vera rett å avvisa ein student berre på grunnlag av språklege evner ?
(src)="39"> Eble vi havus komputilan scienciston , kiu estas geniulo .
(trg)="39"> Kanskje har du ein dataspesialist som er eit geni .
(src)="40"> Ĉu vere li bezonus la saman lingvokapablon kiel advokato , ekzemple ?
(trg)="40"> Vil han ha trong for det same språket som ein jurist , til dømes ?
(src)="41"> Nu , mi kredas , ke ne .
(trg)="41"> Vel , eg trur ikkje det .
(src)="42"> Ni instruistoj de la angla malakceptadas ilin ĉiutage .
(trg)="42"> Me engelsklærarar avviser dei heile tida .
(src)="43"> Ni starigas halt-ŝildon , kaj ni abrupte haltigas ilin .
(trg)="43"> Me set opp eit stoppskilt , og me stoppar dei på vegen deira .
(src)="44"> Ili ne rajtas plu sekvadi siajn revojn ĝis kiam ili sukcesos kun la angla lingvo .
(trg)="44"> Dei får ikkje følgja draumen deira lenger , før dei kan engelsk .
(src)="45"> Nu , imagu tion : se mi renkontus unulingvan nederlandanon , kiu havus la kuracilon kontraŭ kancero , ĉu mi rifuzus al li studlokon en mia brita universitato ?
(trg)="45"> Og la meg seia det slik , viss eg hadde møtt ein einspråkleg nederlendar , som hadde kuren mot kreft , ville eg stoppa han frå å byrja på det engelske universitetet mitt ?
(src)="46"> Mi dirus , ke ne .
(trg)="46"> Eg trur ikkje det .
(src)="47"> Tamen , ja precize tion ni faras .
(trg)="47"> Men jau , det er akkurat det me gjer .
(src)="48"> Ni instruistoj de la angla estas la gardistoj ĉe la pordego .
(trg)="48"> Me engelsklærarar er portvaktarane .
(src)="49"> Kaj vi devas unue montri al ni , ke vi sufiĉe bone regas la anglan .
(trg)="49"> Og du må tilfredsstilla oss først om at engelsken din er god nok .
(src)="50"> Povas esti danĝere doni tro da povo al iu mallarĝa segmento de la socio .
(trg)="50"> Det kan vera farleg å gi for mykje makt til eit smalt lag av samfunnet .
(src)="51"> Eble la barilo estus tro universala .
(trg)="51"> Kanskje vil barrieren vera for universell .
(src)="52"> Bone .
(trg)="52"> Ok .
(src)="53"> " Sed , " mi aŭdas vin diri , " kio pri la esplorado ?
(trg)="53"> " Men " , høyrer eg de seia , " kva med forskinga ? "
(src)="54"> Ĉio estas en la angla . "
(trg)="54"> " Den er jo alltid på engelsk " .
(src)="55"> Do la libroj estas en la angla , la ĵurnaloj estas en la angla , sed tio estas memplenuma profetaĵo
(trg)="55"> Ja , bøkene er på engelsk tidsskrifta er laga på engelsk , men det er ein sjølvoppfyllande profeti .
(src)="56"> Tio plifortigas la neprigon de la angla .
(trg)="56"> Det møter krava til engelsken .
(src)="57"> Kaj tiel plu .
(trg)="57"> Og slik går det vidare .
(src)="58"> Mi demandas vin , kio pri tradukado ?
(trg)="58"> Eg spør dykk : kva skjedde med omsetting ?
(src)="59"> Pensu pri la Islama Ora Epoko , kiam okazis multege da tradukado .
(trg)="59"> Viss de tenkjer på gullalderen i islam , så var det ein mengde omsetting då .
(src)="60"> Ili tradukis el la latina kaj la greka al la araba kaj la persa , kaj sekvis tradukoj al la ĝermanaj lingvoj de Eŭropo kaj la latinidaj lingvoj .
(trg)="60"> Dei omsette frå latinsk og gresk til arabisk og persisk og det blei omsett vidare til dei germanske språka i Europa og dei romanske språka .
(src)="61"> Kaj tiel , lumo brilis sur la Malluma Epoko de Eŭropo .
(trg)="61"> Og slik kom det lys etter dei mørke åra i Europa .
(src)="62"> Nu , ne miskomprenu min , ĉiuj vi instruistoj de la angla : mi ne kontraŭas la instruadon de la angla .
(trg)="62"> Ikkje mistyd meg , eg er ikkje mot å undervisa i engelsk , til alle engelsklærarar der ute .
(src)="63"> Mi ŝategas , ke ni havas tutmondan lingvon .
(trg)="63"> Eg elskar at me har eit globalt språk .
(src)="64"> Ni bezonas tion nun pli ol iam ajn antaŭe .
(trg)="64"> Me treng eit slik språk meir enn nokon gong .
(src)="65"> Sed mi kontraŭas uzi ĝin kiel barilon .
(trg)="65"> Men eg er i mot å bruka det som ein barriere .
(src)="66"> Ĉu vere ni volas troviĝi kun nur 600 lingvoj kaj unu ĉeflingvo , eble la angla , eble la ĉina ?
(trg)="66"> Ønskjer me verkeleg å enda opp med 600 språk , med engelsk eller kinesisk som hovudspråk ?
(src)="67.1"> Ni bezonas pli ol tion .
(src)="67.2"> Kie ni metu la limon ?
(trg)="67.1"> Me treng meir enn det .
(trg)="67.2"> Kvar skal me setja grensa ?
(src)="68"> Tiu sistemo egaligas inteligenton al scipovo de la angla kaj tio estas tute arbitra .
(trg)="68"> Dette systemet føretrekk intelligens med kunnskap om engelsk som er heilt tilfeldig .
(src)="69"> ( aplaŭdo ) Mi volas rememorigi vin ke la gigantoj , sur kies ŝultroj staras la hodiaŭa intelektularo ne estis devigataj posedi la anglan , ili ne devis havi diplomon pri la angla .
(trg)="69"> ( Applaus ) Og eg vil minna dykk på at gigantane som dagens intelligensia står på skuldrane av ikkje måtte ha engelsk , dei måtte ikkje stå på ein engelsktest .
(src)="70"> Jen bona ekzemplo : Einstein .
(trg)="70"> Ta til dømes Einstein .
(src)="71"> Flanke , oni konsideris lin nelernema en la lernejo , ĉar li fakte estis disleksia .
(trg)="71"> Han var forresten rekna som under middels på skulen fordi han hadde dysleksi .
(src)="72"> Sed feliĉe por la mondo , li ne devis sukcesi en ekzameno pri la angla .
(trg)="72"> Men heldigvis for verda , så trong han ikkje stå på ein engelsktest .
(src)="73.1"> Ĉar tio komenciĝis nur en 1964 , kun la t.n.
(src)="73.2"> TOEFL , la usona testo pri la angla .
(trg)="73"> Fordi dei starta ikkje før i 1964 med TOEFL , den amerikanske engelsktesten .
(src)="74"> Nun tio eksplodis .
(trg)="74"> No har det eksplodert .
(src)="75"> Estas multege da testoj pri la angla .
(trg)="75"> Det er mengder av engelsktestar .
(src)="76"> Kaj milionoj kaj milionoj da lernantoj ĉiujare faras tiujn testojn .
(trg)="76"> Og millionar på millionar av studentar tek desse testane kvart år .
(src)="77"> Nu , eble vi pensas — vi kaj mi — ke la prezoj por tio ne estas tiom altaj , sed ili estas maleblige altaj por multaj milionoj da malriĉaj homoj .
(trg)="77"> No kan det vera de tenkjer , de og meg , at desse avgiftene for å ta ein test , er ok , men dei hindrar så mange millionar av fattige folk .
(src)="78"> Do ni tuj malakceptas tiujn homojn .
(trg)="78"> Så me må kvitta oss med dei med ein gong .
(src)="79"> ( aplaŭdo ) Mi memoras titolon en gazeto , kiun mi ĵus vidis : " Edukado : La Granda Disiĝo . "
(trg)="79"> ( Applaus ) Dette bringer meg til ei overskrift eg såg nettopp : " Utdanning : Det store skiljet "
(src)="80"> Nun mi komprenas , kial homoj koncentriĝas je la angla .
(trg)="80"> No forstår eg det , eg forstår kvifor folk vil ha fokus på engelsk .
(src)="81"> Ili volas doni al siaj infanoj la plej bonan ŝancon por la vivo .
(trg)="81"> Dei vil gje borna sine dei beste sjansane til å lukkast .
(src)="82"> Kaj por fari tion , ili bezonas riĉlandan edukadon .
(trg)="82"> For å gje dei dette , har dei bruk for ei vestleg utdanning .
(src)="83"> Ĉar , evidente , la plej bonajn laborlokojn prenas homoj el la riĉlandaj universitatoj , kiel mi antaŭe montris .
(trg)="83"> Fordi , sjølvsagt , dei beste jobbane går til folk som går ut frå vestlege universitet , som eg viste tidlegare .
(src)="84"> Estas diabla cirklo .
(trg)="84"> Det er noko som går i sirkel .
(src)="85"> Jen .
(trg)="85"> Ok .
(src)="86"> Aŭskultu rakonton pri du sciencistoj , du anglaj sciencistoj .
(trg)="86.1"> La meg fortelja ei historie om to vitskapsmenn .
(trg)="86.2"> To engelske vitskapsmenn .
(src)="87"> Ili faris eksperimenton pri genetiko rilate al antaŭaj kaj malantaŭaj gamboj de bestoj .
(trg)="87"> Dei heldt på med eit eksperiment som hadde med genetikk å gjera - om frambeina og bakbeina på dyr .
(src)="88"> Kaj ili ne trovis la rezultojn , kiujn ili serĉis .
(trg)="88"> Men dei fekk ikkje resultata dei ønskte .
(src)="89"> Ili vere ne sciis kion fari , ĝis kiam alvenis germana sciencisto kiu rimarkis , ke ili uzis du apartajn vortojn por la antaŭaj kaj malantaŭaj gamboj , sed la genetiko ne konas tiun distingon , same kiel la germana lingvo .
(trg)="89"> Dei ana ikkje kva dei skulle gjera til det kom ein tysk vitskapsmann som skjøna at dei brukte to ord for frambein og bakbein , medan genetikken ikkje skilde mellom dei , noko ikkje tysken heller gjorde .
(src)="90"> Do trovite , problemo solvita .
(trg)="90"> Så bingo , problemet var løyst .
(src)="91"> Se vi ne kapablas havi iun penson , vi blokiĝas .
(trg)="91"> Viss du ikkje kan tenkja ein tanke så sit du fast .
(src)="92"> Sed se alia lingvo ja ebligas tiun penson , tiam , per kunlaboro , ni povas atingi kaj lerni tiom pli multe .
(trg)="92"> Men viss eit anna språk kan tenkja den tanken , så , ved å samarbeida , kan me oppnå og læra så mykje meir .
(src)="93"> Mia filino venis al Anglio de Kuvajto .
(trg)="93"> Dottera mi kom til England frå Kuwait .
(src)="94"> Ŝi estis studinta sciencon kaj matematikon per la araba ,
(trg)="94"> Ho hadde studert naturfag og matte på arabisk .
(src)="95"> en arablingva lernejo .
(trg)="95"> Det er ein arabiskspråkleg skule .
(src)="96"> Ŝi devis angligi ĝin en la gimnazio .
(trg)="96"> Ho måtte omsetja faga til engelsk .
(src)="97"> Kaj ŝi estis la plej bona lernanto en la klasoj pri tiuj fakoj .
(trg)="97"> Og ho var best i klassen i desse faga .
(src)="98"> Tio montras ke , kiam lernantoj venas al ni el fremdaj landoj , eble ni ne sufiĉe rekonas ties sciojn kiam ili scias tion en sia propra lingvo .
(trg)="98"> Dette fortel oss at når studentar kjem utanlandsfrå vil me ikkje alltid gje dei nok ros for kva dei veit , som dei veit på sitt eige språk .
(src)="99"> Kiam lingvo mortas , ni ne scias kion ni perdas kun tiu lingvo .
(trg)="99"> Når eit språk døyr veit me ikkje kva me mistar med dette språket .
(src)="100"> Tiel estas -- mi ne scias ĉu vi vidis tion per CNN -- ili donis Heroan Premion al juna ŝafista knabo en Kenjo kiu ne povis studi vespere en sia vilaĝo samkiel la aliaj vilaĝaj infanoj , ĉar la kerosena lampo fumis kaj tio damaĝis liajn okulojn .
(trg)="100"> Dette er -- eg veit ikkje om de såg det på CNN nyleg -- dei gav Helteprisen til ein ung kenyansk gjetargut som ikkje kunne gjera lekser om kvelden i landsbyen sin som dei andre landsbyborna fordi parafinlampa hans hadde for mykje røyk og ho øydela augo hans .