# bs/ted2020-1075.xml.gz
# mk/ted2020-1075.xml.gz
(src)="1"> Pogledajte ovu bebu
(trg)="1"> Сакам да го погледнете ова бебе .
(src)="2"> Privlače vas njene oči i koža koju volite dodirivati .
(trg)="2"> Тоа што ве привлекува се нејзините очи и кожата која сакате да ја допрете .
(src)="3"> Ali danas ću vam govoriti o nečemu što se ne vidi ,
(trg)="3"> Но денес ќе зборувам за нешто што не можете да го видите -
(src)="4"> a događa se u njenom malom mozgu .
(trg)="4"> тоа што се случува во нејзиното мало мозоче .
(src)="5"> Savremeni alati neuroznanosti nam pokazuju da ono što se dešava u mozgu nije naučna fantastika .
(trg)="5"> Модерните алатки на неврологијата ни демонстрираат дека тоа што се случува таму не е ништо помалку значајно од „ ракетна наука . “
(src)="6"> Ono što saznajemo će nam pružiti uvid u ono što su romantični pisci i pjesnici opisali kao " božansku otvorenost " dječijeg uma .
(trg)="6"> И тоа што го проучуваме ќе фрли светлина врз тоа што романтичарските писатели и поети го опишуваа како „ небесна отвореност “ на детскиот ум .
(src)="7"> Ovdje vidimo jednu majku u Indiji , koja govori Koro , novootkriveni jezik .
(trg)="7"> Овде гледаме една мајка од Индија , која зборува Коро , кој е новопронајден јазик .
(src)="8.1"> Ona se obraća svojoj bebi na ovom jeziku .
(src)="8.2"> Ova majka -
(trg)="8.1"> И таа му зборува на своето бебе .
(trg)="8.2"> Тоа што оваа мајка -
(src)="9"> kao i ostalih 800 ljudi u svijetu koji govore Koro - razumije sljedeće , da bi se jezik očuvao , moramo ga koristiti kada se obraćamo bebama .
(trg)="9"> и 800те луѓе кои зборуваат Коро во светот - подразбираат е дека за да се зачува овој јазик , тие треба да им го зборуваат на своите бебиња .
(src)="10"> Tu se krije važna zagonetka .
(trg)="10"> И тука лежи една клучна загатка .
(src)="11"> Zašto se jezik ne može očuvati kroz komunikaciju između nas odraslih ?
(trg)="11"> Зошто не може да се зачува еден јазик преку зборување на истиот на мене и тебе , на возрасните ?
(src)="12"> Pa , to ima veze sa mozgom .
(trg)="12"> Тоа е поврзано со мозокот .
(src)="13"> Ovdje vidimo da jezik ima kritični preirod za učenje .
(trg)="13"> Овде гледаме дека јазикот има критичен период на изучување .
(src)="14"> Na ovom dijapozitivu možemo vidjeti godine na horizontalnoj osi .
(trg)="14"> Начинот на читање на овој слајд е да ја погледнете вашата возраст на хоризонталната оска .
(src)="15"> ( Smijeh ) A na vertikalnoj je vještina u usvajanju drugog jezika .
(trg)="15"> ( смеа ) А на вертикалната оска ќе ја видите вашата способност за усвојување на втор јазик .
(src)="16"> Bebe i djeca su geniji do svoje sedme godine , a nakon toga slijedi sistematično opadanje .
(trg)="16"> Бебињата и децата се генијалци сè додека не наполнат седум години , а потоа има систематско опаѓање .
(src)="17"> Nakon puberteta , nema nas više na ovoj mapi .
(trg)="17"> По пубертетот веќе нè нема на мапата .
(src)="18"> Nijedan naučnik ne osporava ovu krivulju , ali laboratorije širom svijeta pokušavaju odgonetnuti zašto je to tako .
(trg)="18"> Ни научниците не ја оспоруваат оваа крива , но лабораториите насекаде во светот се обидуваат да сфатат зошто ова се одвива токму на овој начин .
(src)="19"> Rad u svojoj laboratoriji sam usmjerila na prvi kritični period u razvoju - period u kome bebe pokušavaju savladati glasove koji se koriste u njihovom jeziku .
(trg)="19"> Работата во мојата лабораторија се фокусира на првиот критичен период во развојот - и тоа е периодот во кој бебињата се обидуваат да ги совладаат звуците кои се користат во нивниот јазик .
(src)="20"> Mislimo da , ako proučimo kako se uče glasovi jezika , da ćemo imati model za ostatak jezika , i za odlučujuće periode koji možda postoje u djetinjstvu za društveni , emocionalni i kognitivni razvoj .
(trg)="20"> Сметаме дека преку проучување на овој процес , ќе имаме модел за остатокот од јазикот и евентуално за критичните периоди кои можеби постојат во детството за социјален , емоционален и когнитивен развој .
(src)="21"> Stoga smo proučavali bebe koristeći istu tehniku širom svijeta i glasove svih jezika .
(trg)="21"> Па така , ги проучувавме бебињата користејќи техника која ја користиме насекаде во светот и звуците од сите јазици .
(src)="22.1"> Bebe sjede na krilu roditelja , i treniramo ih da okrenu glavu kada se promijeni zvuk - naprimjer , " ee " umjesto " ah " .
(src)="22.2"> Ako to urade na vrijeme ,
(trg)="22"> Бебето седи во скутот на својот родител и ние ги обучуваме да ја вртат главата кога звукот се менува - на пример од „ а “ во „ и . “ Ако го направат тоа во вистинското време ,
(src)="23"> crna kutija zasvijetli i plišana panda udari u bubanj .
(trg)="23"> црната кутија почнува да свети и мече панда чука на тапан .
(src)="24"> Svaki šestomjesečnjak obožava ovaj zadatak .
(trg)="24"> Шестмесечни бебиња ја обожуваат задачата .
(src)="25"> Šta smo naučili iz ovoga ?
(trg)="25"> Што научивме ?
(src)="26"> Pa , bebe širom svijeta su , kako ih ja volim nazvati , građani svijeta ;
(trg)="26"> Бебињата насекаде во светот како што јас сакам да кажувам , се како „ граѓани на светот . “
(src)="27.1"> oni mogu razaznati sve glasove svih jezika , bez obzira u kojoj zemlji vršimo test i koji jezik koristimo .
(src)="27.2"> To je značajno jer vi i ja to ne možemo .
(trg)="27"> Можат да ги разликуваат звуците од сите јазици без разлика која земја ја тестираме и кој јазик го употребуваме и тоа е извонредно бидејќи ние возрасните ја немаме оваа способност .
(src)="28.1"> Mi kao slušaoci zavisimo od kulture .
(src)="28.2"> Mi možemo izdvojiti glasove svog jezika ,
(trg)="28.1"> Ние сме културно-ограничени слушатели .
(trg)="28.2"> Ние можеме да ги разликуваме звуците на сопствениот јазик ,
(src)="29.1"> ali ne i stranih jezika .
(src)="29.2"> Stoga se javlja pitanje ,
(trg)="29.1"> но не и тие на странските јазици .
(trg)="29.2"> Па се поставува прашање :
(src)="30"> kada građani svijeta postaju vazani za jezik kojim govore kao i mi ?
(trg)="30"> кога , тие „ граѓани на светот “ се претвораат во јазично-ограничени сушатели како нас ?
(src)="31"> A odgovor je : prije prvog rođendana .
(trg)="31"> И одговорот : пред нивниот прв роденден .
(src)="32"> Ovdje vidite uspjeh na zadatku sa okretanjem glave beba testiranih u Tokiju i Sjedinjenim Američkim Državama , ovdje u Seattleu , dok su slušali " ra " i " la " - važne glasove u engleskom , ali ne i u japanskom .
(trg)="32"> Тука гледате изведба на задачата со вртење на главата за бебиња тестирани во Токио и САД , тука во Сиетл , како слушаат „ ра “ и „ ла “ - звуци важни за англискиот , но не и за јапонскиот јазик .
(src)="33"> Dakle bebe između šest i osam mjeseci su potpuno jednake .
(trg)="33"> Па така , во првите шест до осум месеци бебињата се целосно еднакви .
(src)="34"> Dva mjeseca poslije nešto nevjerovatno se dešava .
(trg)="34"> Два месеци подоцна се случува нешто неверојатно .
(src)="35.1"> Bebe u Sjedinjenim Državama su znatno bolje , a bebe u Japanu lošije , ali obje grupe beba se spremaju za upravo onaj jezik koji će učiti .
(src)="35.2"> Stoga se javlja pitanje , šta se dešava
(trg)="35.1"> Бебињата во САД се подобри во учењето , а учењето кај бебињата во Јапонија се влошува , но двете групи на бебиња се подготвуваат за точно определениот јазик кој ќе го изучуваат .
(trg)="35.2"> Прашањето е следно : што се случува
(src)="36"> tokom ovog kritičnog dvomjesečnog perioda ?
(trg)="36"> за време на критичниот двомесечен период ?
(src)="37"> Ovo je period u kojem se razvijaju glasovi , ali šta se zapravo dešava ?
(trg)="37"> Ова е критичниот период за развој на слухот , но што се случува ?
(src)="38"> Dešavaju se dvije stvari .
(trg)="38"> Има две работи кои се случуваат .
(src)="39.1"> Bebe nas pažljivo slušaju , i one se bave statistikom dok nas slušaju kako pričamo - bave se statistikom .
(src)="39.2"> Zato poslušajte dvije majke kako tepaju -
(trg)="39.1"> Првата е дека бебињата нè слушаат внимателно и додека нè слушаат како ние зборуваме - тие собираат податоци .
(trg)="39.2"> Слушнете две мајки кои зборуваат галовно и мајчински -
(src)="40"> univerzalnim jezikom kojim se obraćamo djeci - prvo na engleskom a onda na japanskom .
(trg)="40"> универзалниот јазик кој сите го користиме кога зборуваме со деца - прво на англиски , а потоа на јапонски .
(src)="41"> ( Video ) Engleska majka : Aah , volim tvoje velike , plave okice - tako su slatke i lijepe .
(trg)="41"> ( видео ) Англиска мајка : Ах , што ги сакам твоите големи сини очиња - толку се убави и слатки .
(src)="42"> Japanska majka : [ Japanski ] Patricia Kuhl : Tokom govora , dok bebe slušaju , one statistički obrađuju jezik koji slušaju .
(trg)="42"> Јапонска мајка : ( на јапонски ) Патриша Кул : За време на продукцијата на говор кога бебињата слушаат , тие собираат податоци за јазикот кој го слушаат .
(src)="43"> I te distribucije rastu .
(trg)="43"> И овие распределби ( стапки на фрекфентност ) растат .
(src)="44"> I naučili smo da su bebe osjetljive na statistiku , i da su statistike japanskog i engleskog veoma različite .
(trg)="44"> И тоа што научивме е дека бебињата се чувствителни на статистиката , а статистиките на јапонскиот и англискиот многу , многу се разликуваат .
(src)="45"> Engleski ima mnogo R i L glasova
(trg)="45"> Англискиот има многу „ Р “ и „ Л “ ,
(src)="46"> kako vidimo iz distribucije .
(trg)="46"> покажува изговорот .
(src)="47"> Distribucija japanskog je potpuno različita , gdje postoji grupa prijelaznih glasova , poznata kao japansko R.
(trg)="47"> А изговорот кај јапонскиот е сосема поинаков , кај него повеќе има група на средни звуци , позната како јапонското „ Р . “
(src)="48"> Stoga bebe upijaju statistiku jezika koja mijenja njihov mozak ; mijenja ih od građana svijeta do slušatelja koji zavise od kulture kao i mi .
(trg)="48"> Бебињата ги апсорбираат податоците за јазикот , а тоа им ги менува мозоците ; ги преобразува од граѓани на светот во културно-ограничени слушатели како што сме ние .
(src)="49"> Ali mi kao odrasli više ne upijamo tu statistiku .
(trg)="49"> Но , ние како возрасни повеќе не ги апсорбираме тие податоци .
(src)="50"> Nas vodi sjećanje formirano u ranoj fazi razvoja .
(trg)="50"> Ние сме водени од претставите во нашата меморија кои биле формирани рано во развојот .
(src)="51"> Ova saznanja mijenjaju ono što znamo o kritičnom periodu .
(trg)="51"> Па така овде гледаме менување на нашите сфаќања за тоа што всушност претставува критичниот период .
(src)="52"> S matematičkog stajališta se može tvrditi da učenje jezika može da uspori kada nam se distribucije stabiliziraju .
(trg)="52"> Од математичка гледна точка ние тврдиме дека учењето на јазичниот материјал може да успори кога нашиот изговор ќе се стабилизира .
(src)="53"> To otvara mnogo pitanja o dvojezičnim ljudima .
(trg)="53"> Се покренуваат голем број прашања за билингвалните луѓе .
(src)="54"> Oni moraju pohraniti dvije statistike istovremeno i mijenjati ih naizmjenično , u zavisnosti od osobe s kojom pričaju .
(trg)="54"> Билингвалците мораат да водат две групи на статистика во умот одеднаш и да се префрлаат од една на друга , последователно , зависно од личноста со која зборуваат .
(src)="55"> Stoga smo se pitali , mogu li bebe statistički obraditi i potpuno novi jezik ?
(trg)="55"> Па се прашавме , можат ли бебињата да собираат статистички податоци за сосема нов јазик ?
(src)="56"> To smo testirali izlažući američke bebe koje nikada nisu čule drugi jezik mandarinskom po prvi put tokom kritičnog perioda .
(trg)="56"> И го тестиравме ова изложувајќи две американски бебиња кои никогаш не слушнале втор јазик , на мандарински за првпат за време на критичниот период .
(src)="57"> Kada smo testirali jednojezične bebe na glasove iz mandarinskog jezika u Tajpeju i Seattleu , pokazali su isti model .
(trg)="57"> Знаевме дека кога монолингвалците беа тестирани во Тајпеј и Сиетл на мандарински звуци тие ја покажаа истата шема .
(src)="58"> Potpuno su jednake sa šest ili osam mjeseci .
(trg)="58"> Шест до осум месеци тие се целосно еднакви .
(src)="59"> Dva mjeseca poslije , nešto nevjerovatno se dešava .
(trg)="59"> Два месеца подоцна нешто неверојатно се случува .
(src)="60"> Bebe u Tajvanu napreduju , a ne bebe u Americi .
(trg)="60"> Но , овојпат тајванските бебиња се подобруваа во изучувањето , а не американските .
(src)="61"> Mi smo tokom ovog perioda izložili američke bebe mandarinskom jeziku .
(trg)="61"> Ги изложивме американските бебиња за време на овој критичен период на мандарински .
(src)="62"> To je kao da vam dođu rođaci na mjesec dana i borave u kući i razgovaraju sa bebama tokom 12 sesija .
(trg)="62"> Беше исто како да имаат мандарински роднини кои дошле да ги посетат на еден месец , се вселиле во вашата куќа и зборувале со бебињата 12 сесии .
(src)="63.1"> Ovako je to izgledalo u laboratoriji .
(src)="63.2"> ( Video ) Govornik : [ Mandarinski ]
(trg)="63"> Еве како изгледаше тоа во лабораторија . ( видео ) Мандарински говорител : ( на мандарински )
(src)="64.1"> PK : Šta smo to uradili njihovim malenim mozgovima ?
(src)="64.2"> ( Smijeh )
(trg)="64"> П.К. : Што им направивме на нивните мали мозочиња ? ( смеа )
(src)="65"> Oformili smo kontrolnu grupu da bi se uvjerili da samo prisustvo u laboratoriji ne upaređuje znanje mandarinskog .
(trg)="65"> Моравме да водиме контролна група за да се осигураме дека самото доаѓање во лабораторијата не ги подобрува „ мандаринските вештини . “
(src)="66"> Stoga je grupa beba slušala engleski .
(trg)="66"> Така , група бебиња дојдоа и слушаа англиски .
(src)="67"> Sa grafičkog prikaza možemo vidjeti da izloženost engleskom nije poboljšala njihovo znanje mandarinskog .
(trg)="67"> И можеме да видиме од графиконот дека изложеноста на англиски не го подобри нивниот мандарински јазик .
(src)="68"> Ali pogledajte šta se desilo bebama koje su bile izložene mandarinskom tokom 12 sesija .
(trg)="68"> Но , гледајте што се случи кај бебињата изложени на мандарински 12 сесии .
(src)="69"> Bile su jednako uspješne kao i bebe u Tajvanu koje su slušale 10 i po mjeseci .
(trg)="69"> Тие беа исто толку добри како и бебињата од Тајван кои го слушале јазикот околу 10 и пол месеци .
(src)="70"> Ovo nam pokazuje da se bebe bave statistikom i novog jezika .
(trg)="70"> Се покажа дека бебињата собираат податоци за новиот јазик .
(src)="71"> One će se baviti statistikom bilo čega što im je na raspolaganju .
(trg)="71"> Било што и да ставите пред нив , тие за тоа собираат податоци .
(src)="72"> Ali pitali smo se koja je uloga ljudi u ovoj vježbi s učenjem .
(trg)="72"> Но се прашувавме која улога ја игра човекот во оваа поучна вежба
(src)="73"> Stoga smo oformili još jednu grupu beba sa jednakim brojem sesija - svih 12 , ali putem televizije
(trg)="73"> Затоа тестиравме друга група бебиња во која децата ја добија истата доза , истите 12 сесии , но преку телевизор
(src)="74"> a druga grupa beba je bila izložena samo zvuku i gledali su u medvjedića na ekranu .
(trg)="74"> и друга група бебиња кои беа изложени само на звуци и гледаа мече на екранот .
(src)="75"> Šta smo im uradili ?
(trg)="75"> Што им направивме на нивните мозочиња ?
(src)="76"> Ovdje vidite rezultat grupe koja je slušala zvuk -- nema nikakvog napretka -- i rezultat grupe koja je gledala video -- nema nikakvog napretka u učenju .
(trg)="76"> Тоа што го гледате тука е аудио резултатот - скоро ништо научено - и видео резултатот - скоро ништо научено .
(src)="77"> Potreban je čovjek da bi se bebe bavile statistikom .
(trg)="77"> Потребен е човек за бебињата да учат и собираат податоци .
(src)="78.1"> Centar mozga sa društvenu interakciju određuje kada se bebe bave statistikom .
(src)="78.2"> Mi želimo da zavirimo u njihov mozak
(trg)="78.1"> Социјалната компонента на мозокот одредува кога бебињата ќе прибираат податоци .
(trg)="78.2"> Ние сакаме да навлеземе во мозокот
(src)="79"> da bi vidjeli šta se dešava kada su bebe ispred televizora , i ispred čovjeka .
(trg)="79"> и да видиме како се случува тоа додека бебињата се пред телевизор , за разлика од тоа кога се наоѓаат пред човек .
(src)="80"> Na sreću , imamo novu mašinu , magnetoencefalograf , koji nam ovo omogućuje .
(trg)="80"> За среќа , имаме нова машина , магнетоенцефалографија , која ни овозможува да го направиме ова .
(src)="81.1"> Izgleda kao sušilo za kosu sa Marsa .
(src)="81.2"> Ali je potpuno bezbjedan ,
(trg)="81.1"> Изгледа како фен од Марс .
(trg)="81.2"> Но е комплетно безбедна ,
(src)="82"> potpuno nenapadan i nečujan .
(trg)="82"> целосно непопречувачка и тивка .
(src)="83"> Ovaj uređaj ima milimetarsku preciznost u smislu prostora i milisekundnu preciznost koristeći 306 SQUID-ova -- to su superprovodljivi uređaju za kvantnu interferenciju -- da bismo pronašli magnetna polja koja se mijenjaju dok razmišljamo .
(trg)="83"> Гледаме со милиметарска прецизност во поглед на просторот и точност во милисекунди користејќи 306 SQUIDs - овие се суперспроводни квантни направи за интерференција - кои ги фаќаат магнетните полиња кои се менуваат додека размислуваме .
(src)="84"> Mi smo prvi u svijetu koji su snimili bebe na MEG mašinama dok su učile .
(trg)="84"> Ние сме први во светот кои снимаме бебиња во магнетоенцефалографска машина додека тие учат .
(src)="85"> Ovo je mala Emma .
(trg)="85"> Ова е малата Ема .
(src)="86"> Ona ima šest mjeseci .
(trg)="86"> Таа е шестмесечно бебе .
(src)="87"> Ona sluša različite jezike uz pomoć slušalica u ušima .
(trg)="87"> И таа слуша различни јазици преку слушалките во нејзините уши .
(src)="88"> Kao što vidite , ona se može kretati .
(trg)="88"> Можете да забележите дека таа може да се поместува .
(src)="89"> Pratimo pomjeranje glave uz pomoć malih kuglica u kapi , tako da se ona može slobodno pomijerati .
(trg)="89"> Ние ја надгледуваме нејзината глава со мали сензорни топчиња во капа па така , таа може да се поместува како сака .
(src)="90"> Ovo je tehnički tour de force .
(trg)="90"> Ова е брилијантно техничко постигнување .
(src)="91"> Šta vidimo ?
(trg)="91"> Што гледаме ?
(src)="92"> Vidimo bebin mozak .
(trg)="92"> Го гледаме бебешкиот мозок .
(src)="93"> Kada beba čuje riječ svog jezika auditivna područja se osvijetle , a potom i područja okolo za koja mislimo da se odnose na povezanost , koordiniraje mozga sa drugim područjima , i uzročnost , jedan dio mozga uzrokuje aktiviranje drugog .
(trg)="93"> Додека бебето слуша збор на нејзиниот јазик , аудиторните области се активираат , а последователно и околните области , за кои мислиме дека се поврзани со кохерентноста , координирајќи го мозокот со неговите различни области и каузалноста каде една мозочна област поттикнува активирање на друга .
(src)="94"> Mi ulazimo u veliko i zlatno doba znanja o razvoju dječijeg mozga .
(trg)="94"> Влегуваме во грандиозна и златна ера на знаење за развитокот на детскиот мозок .
(src)="95"> Mi ćemo biti u stanju vidjeti dječiji mozak dok doživljavaju emocije , dok uče da govore i čitaju , dok rješavaju matematički problem , kada imaju neku ideju .
(trg)="95"> Ќе имаме можност да гледаме во детскиот мозок додека тие доживуваат некаква емоција , додека учат да зборуваат и читаат , додека решаваат математички проблем , додека имаат идеја .
(src)="96"> Moći ćemo izumiti intervencije na mozgu za djecu koja imaju poteškoće u učenju .
(trg)="96"> И врз основа на мозокот ќе можеме да создадеме интервенции за оние деца кои имаат потешкотии во учењето .
(src)="97"> Kao što su pisci i pjesnici opisali , mislim da ćemo moći vidjeti tu prekasnu otvorenost , krajnju i potpunu otvorenost , dječijeg uma .
(trg)="97"> Како што поетите и писателите опишуваа , ние ќе можеме да ја видиме , јас мислам таа неверојатна отвореност , таа целосна и крајна отвореност на детскиот ум .
(src)="98.1"> Ispitivanjem dječijeg mozga , otkrićemo istine o tome šta to znači biti čovjek , i usput , možda ćemo pomoći sebi samima da budemo spremni za učenje čitavog života .
(src)="98.2"> Hvala vam .
(trg)="98.1"> Преку проучување на детскиот мозок , ќе можеме да откриеме големи вистини за тоа што значи да си човек и во процесот би можеле да им помогнеме на нашите умови да останат отворени за учење во текот на целите наши животи .
(trg)="98.2"> Ви благодарам .
(src)="99"> ( Aplauz )
(trg)="99"> ( аплауз )
# bs/ted2020-1106.xml.gz
# mk/ted2020-1106.xml.gz
(src)="1"> Znam šta mislite .
(trg)="1"> Знам што си мислите .