# be/ted2020-1183.xml.gz
# eo/ted2020-1183.xml.gz

(src)="1"> Некалькі гадоў таму я адчуў , быццам я засеў у каляіне , і тады я вырашыў пайсці шляхам , вялікіга амерыканскага філосафа , Моргана Спарлака , і паспрабаваць зрабіць нешта новае за 30 дзён .
(trg)="1"> Antaŭ kelkaj jaroj , mi sentis , ke mi estis rutiniĝinta , kaj decidis sekvi la spurojn de la granda usona filozofo Morgan Spurlock kaj mi provis ion novan dum 30 tagoj .
(src)="2"> Ідэя насамрэч вельмі простая .
(trg)="2"> La ideo estas fakte tre simpla .
(src)="3"> Уявіце сабе тое , што вы заўжды хацелі паспрабаваць у жыцці , і зрабіце гэта на працягу наступных 30 дзён .
(trg)="3"> Pensu pri io , kion vi ĉiam volis aldoni al via vivo kaj provu ĝin dum la venontaj 30 tagoj .
(src)="4"> Выявілася , што 30 дзён - менавіта тая адпаведная колькасць часу , каб дадаць новую звычку , або пазбавіцца ад старой — як , напрыклад , прагляд навінаў — з вашага жыцця .
(trg)="4"> Okazas , ke 30 tagoj estas la ĝusta kvanto de tempo por aldoni novan kutimon aŭ forigi kutimon -- kiel spekti la televidnovaĵojn -- el via vivo .
(src)="5"> Я навучыўся таму-сяму праз гэтыя 30-дзённыя выпрабаванні .
(trg)="5"> Kelkajn aferojn mi lernis dum tiuj 30-tagaj defioj .
(src)="6"> Па-першае , замест руцінных , нічым не пазначаных месяцаў , час стаў нашмат больш запамінальным .
(trg)="6"> La unua estis , la tempo estis multe pli memorinda , ol la nura pasado de monatoj , tuj forgesita .
(src)="7"> Гэты здымак з майго выпрабавання , калі я рабіў па фотаздымку кожны дзень месяца .
(trg)="7"> Tio estis parto de defio , kiun mi faris al mi mem : preni unu foton ĉiutage dum monato .
(src)="8"> І я дакладна памятаю , дзе я быў і што рабіў у той дзень .
(trg)="8"> Kaj mi memoras precize kie mi estis kaj kion mi faris en tiu tago .
(src)="9"> Я таксама заўважыў , што чым больш я рабіў і чым складаней былі 30-дзённыя выпрабаванні , тым больш мая ўпэненасць у сабе расла .
(trg)="9"> Mi ankaŭ rimarkis , ke dum mi komencis fari pliajn kaj pli malfacilajn 30-tagajn defiojn , mia memfido kreskis .
(src)="10"> І з вечна-сідзячага праграміста я ператварыўся ў тыпа , што едзе на працу на ровары
(trg)="10"> Mi pasis de komputila nerdo vivanta ĉe skribotablo al la tipo de ulo , kiu biciklas ĝis la laborejo --
(src)="11"> проста дзеля задавальнення .
(trg)="11"> pro amuziĝo .
(src)="12"> Летась , я апынуўся на вяршыні Кіліманджара , найвышэйшай гары ў Афрыцы .
(trg)="12"> Eĉ lastjare mi fine grimpis Monton Kilimanĵaron , la plej altan monton en Afriko .
(src)="13"> Мне ніколі не падабаліся прыгоды , пакуль я не распачаў свае 30-дзённыя выпрабаванні .
(trg)="13"> Mi neniam estis tiel aventurema antaŭ ol mi startis miajn 30-tagajn defiojn .
(src)="14"> Я таксама ўцяміў , што калі ты нечага сапраўды вельмі хочаш , то ўсяго можна дасягнуць за гэтыя 30 дзён .
(trg)="14"> Mi ankaŭ konstatis , ke se oni vere volas , oni povas fari kion ajn dum 30 tagoj .
(src)="15.1"> Вам калі-небудзь хацелася напісаць раман ?
(src)="15.2"> Кожны лістапад
(trg)="15.1"> Ĉu vi iam volis verki romanon ?
(trg)="15.2"> Ĉiunovembre ,
(src)="16"> дзясяткі тысячаў людзей спрабуюць з нуля напісаць свой уласны раман на 50 000 слоў за 30 дзён .
(trg)="16"> plurdekmiloj da homoj provas verki siajn 50-mil-vortajn romanojn de nulo dum 30 tagoj .
(src)="17"> Атрымліваецца , што ўсё , што трэба зрабіць — гэта напісаць 1667 слоў ў дзень на працягу месяца .
(trg)="17"> Nu , sufiĉas , ke vi verku 1 667 vortojn ĉiutage dum unu monato .
(src)="18"> Так я і зрабіў .
(trg)="18"> Tiel mi faris .
(src)="19"> Дарэчы , галоўны сакрэт — не класціся спаць , пакуль не напішаце патрэбную дзённую норму слоў .
(trg)="19"> Parenteze , la sekreto estas ne enlitiĝi ĝis atingi la vortkvanton por tiu tago .
(src)="20"> Можа вы і будзеце недасыпаць , але затое напішаце свой уласны раман .
(trg)="20"> Vi povas esti dormo-senigita sed vi finos vian romanon .
(src)="21"> Ці мая кніга — лепшы сучасны раман Амерыкі ?
(trg)="21"> Nun , ĉu mia libro estas la venonta granda usona novelo ?
(src)="22.1"> Не .
(src)="22.2"> Я ж напісаў яе за месяц .
(trg)="22.1"> Ne .
(trg)="22.2"> Mi verkis ĝin en unu monato .
(src)="23"> Яна жахлівая .
(trg)="23"> Ĝi estas aĉa .
(src)="24"> Але да канца свайго жыцця , калі я сустрэну Джона Ходжмана на TED вечарыне , мне не прыйдзецца сарамліва казаць : " Я спецыяліст па інфармацыйным тэхналогіям " .
(trg)="24"> Sed por la cetero de mia vivo se iam mi renkontas John Hodgman en TED-festo , mi ne estos devigita diri : " Mi estas komputil-sciencisto " .
(src)="25"> Не , калі я захачу , я магу сказаць , " Я пісьменнік-раманіст " .
(trg)="25"> Ne , ne , se mi volas mi povas diri " Mi estas verkisto " .
(src)="26"> ( Смех ) Напрыканцы я хачу згадаць яшчэ адну рэч .
(trg)="26"> ( Ridoj ) Do jen lasta afero , kiun mi ŝatus mencii .
(src)="27"> Я зразумеў , што калі я рабіў невялічкія , паступовыя змены , такія , што я мог бесклапотна працягваць рабіць , яны пэўней станавіліся маімі штодзённымі звычкамі .
(trg)="27"> Mi lernis , ke kiam mi faris etajn , daŭripovajn ŝanĝojn , aferojn , kiujn mi povus plu fari poste , estas pli probable , ke ili restu .
(src)="28"> Няма нічога дрэннага ў вялікіх , вар 'яцкіх выпрабаваннях .
(trg)="28"> Nenio malbona rilate al grandaj , frenezaj defioj .
(src)="29"> Насамрэч , яны найвесялейшыя .
(trg)="29"> Fakte ili estas ege amuzaj .
(src)="30"> Але ў іх звычайна меней шанцаў замацавацца .
(trg)="30"> Sed ili malpli verŝajne restos .
(src)="31"> Калі я не еў цукру 30 дзён , 31-шы дзень выглядаў вось гэтак .
(trg)="31"> Kiam mi rezignis sukeron dum 30 tagoj , la tago 31-a aspektis jene .
(src)="32"> ( Смех ) Вось маё вам пытанне : Чаго яшчэ вы чакаеце ?
(trg)="32"> ( Ridoj ) Do jen mia demando al vi : Kion vi atendas ?
(src)="33"> Я вам гарантую , што наступныя 30 дзён усё роўна пройдуць , хочацца вам таго , ці не , таму — чаму б не прыпомніць пра штосьці , што вам заўжды хацелася паспрабаваць , і чаму б не распачаць рабіць гэта
(trg)="33"> Mi garantias al vi , ke la sekvaj 30 tagoj pasos ĉu vi ŝatas tion aŭ ne , do kial ne pensi pri io , kion vi ĉiam volis provi kaj starti ĝin
(src)="34"> у наступныя 30 дзён ?
(trg)="34"> por la venontaj 30 tagoj ?
(src)="35"> Дзякуй .
(trg)="35"> Dankon .
(src)="36"> ( Воплескі )
(trg)="36"> ( Aplaŭdoj )

# be/ted2020-1469.xml.gz
# eo/ted2020-1469.xml.gz

(src)="1"> Я ведаю адказ на пытанне , якое шмат каго хвалюе .
(trg)="1"> Mi konas la respondon al oftega demando .
(src)="2"> Пытанне такое : чаму літара Х гэта нешта невядомае ?
(trg)="2"> Kaj tiu demando estas : Kial la litero X reprezentas la nekonaton ?
(src)="3"> Спачатку я вывучаў гэта на ўроках матэматыкі , а цяпер я бачу гэта паўсюль у культуры - Прыз X ( The X prize ) , X-файлы ( the X-Files ) , Праект Х ( Project X ) , TEDx .
(trg)="3"> Nu , tion oni lernas en kursoj pri matematikoj sed hodiaŭ ĝi estas trakultura nocio -- pensu pri la X-Files , ekzemple , aŭ TEDx .
(src)="4"> Адкуль гэта ўсё ?
(trg)="4"> De kio tio devenas ?
(src)="5"> Каля шасці гадоў таму я вырашыў вывучыць арабскую , якая аказалася звышлагічнай мовай .
(trg)="5"> Antaŭ ses jaroj , pli-malpli , mi decidis lerni la araban , kaj tiam malkovris ege logikan lingvon .
(src)="6"> Напісаць слова ці фразу , альбо сказ на арабскай гэта як пабудаваць раўнанне , таму што кожная частка вельмі выразная і нясе шмат інфармацыі .
(trg)="6"> Skribi vorton aŭ propozicion aŭ frazon en la araba similas al imagi ekvacion , ĉar ĉiu ero estas treege preciza kaj enhavas multe da donitaĵoj .
(src)="7"> Гэта адна з прычын чаму шмат з таго , што мы лічым заходняй навукай , матэматыкай і інжынерыяй было насамрэч вынайдзена ў першых пяці стагоддзях нашай эры персамі , арабамі і туркамі .
(trg)="7"> Jen unu el la kialoj tiom el tio kion ni nun konsideras kiel okcidentaj sciencoj kaj matematikoj kaj inĝenierarto estis fakte eltrovita dum la unuaj jarcentoj de nia erao de la Persoj , Araboj kaj Turkoj .
(src)="8"> Сярод вынаходніцтваў невялікая сістэма , якую яны назвалі аль-джэбр .
(trg)="8"> Tiu sciaro inkluzivas araban sistemeton nomitan " al-jebra " ,
(src)="9"> Груба аль-джэбр перакладаецца як " сістэма аб 'яднання несумеверных частак . "
(trg)="9"> nomo , kiun oni povas traduki kiel " sistemo por akordigi malsamajn partojn " .
(src)="10"> Цяпер аль-джэбр вядома як алгебра .
(trg)="10"> Al-jebr fariĝis en nia lingvo Algebro .
(src)="11"> Адзін прыклад з многіх .
(trg)="11"> Estas unu ekzemplo inter multaj .
(src)="12"> Арабскія тэксты , якія змяшчалі мудрасць матэматыкі нарэшце трапілі ў Еўропу - дакладней у Іспанію - каля 11-12 стагоддзяў .
(trg)="12"> La arabaj tekstoj , kiuj enhavis tiun matematikan saĝecon finfine atingis Eŭropon -- tio estas , Hispanujon -- dum la 11a kaj 12a jarcentoj .
(src)="13"> І калі яны з 'явіліся , быў агромністы попыт на пераклад гэтых тэкстаў на еўрапейскія мовы .
(trg)="13"> Alveninte , ili estigis grandan bezonon traduki tiun sciaron en eŭropan lingvon .
(src)="14"> Але былі і праблемы .
(trg)="14"> Bedaŭrinde , la entrepreno malfacilis .
(src)="15"> Адна з іх , што некаторыя арабскія гукі немагчыма было вымавіць еўрапейцамі без шматлікіх гадоў практыкі .
(trg)="15"> Unue , kelkaj sonoj de la araba estas neprononceblaj de eŭropaj buŝoj sen longa ekzercado .
(src)="16"> Паверце мне .
(trg)="16"> Kredu min prie .
(src)="17"> Больш таго , тыя гукі немагчыма было пазначыць літарамі , што былі ў еўрапейскіх мовах .
(trg)="17"> Due , tiuj sonoj mem plej ofte ne estas prezenteblaj per la literoj uzataj en eŭropaj lingvoj .
(src)="18"> Вось адзін з такіх гукаў .
(trg)="18"> Jen unu el la netranslitereblaĵoj .
(src)="19"> Гэта літара Шын , і яна вымаўляецца як " ш "
(trg)="19"> La litero SHeen , kiu respondas al nia " Ŝ " .
(src)="20"> Гэта першая літара слова шалан , якое азначае " штосьці " як і ў нашай мове слова " штосьці " - азначае невядомае , невызначанае .
(trg)="20"> Ĝi estas la unua litero de la vorto " shalan " , kiu signifas " io " ĝuste kiel nia tabelvorto -- iu nedefinita aĵo .
(src)="21"> У арабскай мы можам зрабіць яго больш пэўным , дадаўшы азначаны артыкул " аль " .
(trg)="21"> En la araba , eblas igi ĝin difina aldonante la difinan artikolon " al " .
(src)="22"> І атрымаем аль-шалан - штосьці невядомае .
(trg)="22"> Tiel , jen " al-shalan " -- la nekonitaĵo .
(src)="23"> І гэтае слова распаўсюдзілася ў ранняй матэматыцы , напрыклад , для вываду доказаў у 10-м стагоддзі .
(trg)="23"> En la fruaj matematikoj , oni vidas ĝin ofte , kiel en tiu ĉi 10-jarcenta derivo de pruvoj .
(src)="24.1"> Была праблема ў іспанскіх вучоных сярэднявечча , якія перакладалі гэтыя працы .
(src)="24.2"> Літары шын і слова шалан нельга было проста перанесці ў іспанскую , таму што іспанская не мае літары ش , якая гучыць як " ш " .
(trg)="24"> La problemo de la mezepokaj hispanaj kleruloj , kiujn oni taskigis traduki estas ke la litero " SHeen " kaj la vorto " shalan " ne translitereblas en la hispana , ĉar la lingvo ne havas tiun " ŝ " , tiun ŝ-sonon .
(src)="25"> Параіўшыся , яны стварылі правіла , згодна якому яны пазычылі гук " ск " з старажытнай грэчаскай мовы ў форме літары " Кай " .
(trg)="25"> Laŭ konvencio tiama , oni perregule anstataŭigis ĝin per la k-sono de la helena lingvo , sub la formo de la litero Kai .
(src)="26"> Пазней , калі гэтыя працы перакладаліся на агульнаеўрапейскую мову , якой тады была лацінская , перакладчыкі змянілі грэчаскую літару χ ( Кай ) на лацінскую Х .
(trg)="26"> Poste , kiam oni tradukis tiun tekstaron en la komunan eŭropan lingvon , tiam , la latina , oni simple anstataŭigis la literon Kai per la latina X.
(src)="27"> І пасля таго , як праца з 'явілася на лацінскай мове , гэта сфармавала падмурак для ўсіх кніг па матэматыцы на працягу 600 гадоў .
(trg)="27"> Kaj kiam tio okazis , kiam tiu dokumentaro estis latinigita , ĝi fariĝis bazo por matematikaj lernolibroj por preskaŭ 600 jarojn .
(src)="28"> І цяпер мы ведаем адказ на нашае пытанне .
(trg)="28"> Kaj nun , ni havas la respondon al la demando :
(src)="29"> Чаму Х гэта штосьці невядомае ?
(trg)="29"> Kial X reprezentas la nekonaton ?
(src)="30"> Х - невядомае , таму што мы не можам сказаць " ш " у іспанскай .
(trg)="30"> X reprezentas la nekonaton ĉar la Hispanoj ne kapablas prononci la " Ŝ " -n ,
(src)="31"> ( Смех ) І гэтым я хацеў падзяліцца .
(trg)="31"> ( Ridoj ) kaj mi pensis , ke tio interesus vin .
(src)="32"> ( Апладысменты )
(trg)="32"> ( Aplaŭdoj )

# be/ted2020-1678.xml.gz
# eo/ted2020-1678.xml.gz

(src)="1"> Якая будучыня ў адукацыі ?
(trg)="1"> Kia iĝos la maniero lerni ?
(src)="2"> У мяне насамрэч ёсць план , але каб распавесці пра яго , мне трэба распачаць з гісторыі , каб акрэсліць маю ідэю .
(trg)="2"> Mi ja havas planon por tio , sed por klarigi ĝin al vi mi rakontu historieton , kiu klarigos , pri kio temas .
(src)="3"> Я паспрабаваў зразумець , адкуль з 'явіўся той стыль навучання , які мы зараз бачым у школах ?
(trg)="3"> Mi provis ekscii , de kie venas nia lerneja metodo lerni .
(src)="4"> Можна , вядома , зірнуць далёка ў мінулае , але калі ўявіць сабе выключна сённяшнія школы , вельмі лёгка даведацца , з чаго ўсё пачалося .
(trg)="4"> Eblas serĉi en fora pasinteco , sed tre klaras , de kie venas la nuna lerna metodo .
(src)="5.1"> А пачалося ўсё 300 год таму , праз апошнюю і найвялікшую імперыю нашае планеты .
(src)="5.2"> [ Брытанская імперыя ] Толькі ўявіце сабе патрэбнасць кіраваць гэткай імпрэзай , кіраваць па сутнасці ўсёй планетай , не карыстаючыся ні кампутарамі , ні тэлефонамі , калі дадзеныя былі толькі пісанымі на паперы , і распаўсюджанымі на суднах .
(trg)="5.1"> Ĝi aĝas proksimume 300 jarojn , ĝi ekestis en la lasta , plej granda imperio en la mondo , la brita imperio .
(trg)="5.2"> Imagu , ke vi provu regi tutan planedon sen komputiloj , sen telefonoj , per manskribitaj dokumentoj vojaĝante ŝipe .
(src)="6"> Але сістэма часоў каралевы Вікторыі ўмудрылася .
(trg)="6"> La viktorinanoj efektive plenumis tion .
(src)="7"> Тое , што яны адолелі , -- неверагодна .
(trg)="7"> Estis mirinda afero .
(src)="8"> Яны стварылі глабальны кампутар , зроблены з людзей .
(trg)="8"> Ili kreis tutmondan komputilon kiu konsistis el homoj .
(src)="9"> І ён з намі да гэтае пары .
(trg)="9"> Ĝi ankoraŭ ekzistas .
(src)="10"> Ён завецца бюракратычна-адміністратыўная машына .
(trg)="10"> Ni nomas ĝin la burokrata administra maŝino .
(src)="11"> Каб машына працавала , ёй патрэбна вельмі шмат людзей .
(trg)="11"> Por funkciigi tiun maŝinon necesas multegaj homoj .
(src)="12"> Яны прыдумалі машыну , каб вырабляць такіх людзей -- школу .
(trg)="12"> Por produkti tiujn homojn ili faris alian maŝinon : la lernejo .
(src)="13"> Школы былі , каб ствараць людзей , якія пасля іх сканчэння рабіліся часткай бюракратычна-адміністратыўнай машыны .
(trg)="13"> La lernejoj produktis la homojn , kiuj iĝos partoj de la burokrata administra maŝino .
(src)="14"> Яны ўсе мусілі быць падобнымі адно да аднога ,
(trg)="14"> Ili devis esti identaj .
(src)="15"> яны ўсе павінны былі ведаць 3 прадметы : чыстапісанне , таму што дадзеныя былі рукапісанымі , чытанне , і яны мусілі ўмець памнажаць , падзяляць , дадаваць і адымаць у галаве .
(trg)="15"> Ili devis scipovi tri aferojn : - havi bonan manskribon por noti la donitaĵojn - scipovi legi - kapabli enkape multipliki , ... ... dividi , adicii kaj subtrahi .
(src)="16"> Яны павінны былі быць настолькі ідэнтычнымі , каб можна было падабраць аднаго з Новай Зеландыі , і скінуць яго ў Канаду , і там ім можна б было адразу карыстацца .
(trg)="16"> Ili estu tiel identaj , por povi preni iun el Nov-Zelando kaj transporti lin al Kanado , kie li estu tuj funkcianta .
(src)="17"> Эпоха Вікторыі была эпохай вялікіх інжынераў .
(trg)="17"> La viktorinanoj estis elstaraj inĝenieroj .
(src)="18"> Яны стварылі настолькі крамяную сістэму , што яна праіснавала да нашых дзён , штогод штампуючы ідэнтычных людзей для машыны , што больш не існуе .
(trg)="18.1"> Ili elpensis sistemon tiel fortikan , ke ĝi estas ankoraŭ uzata .
(trg)="18.2"> Ĝi produktadas identajn homojn por maŝino , kiu ne plu ekzistas .
(src)="19.1"> Імперыя не існуе , і што нам зараз рабіць з гэткай структурай , якая вырабляе ідэнтычных людзей ?
(src)="19.2"> Што трэба прыдумаць на будучыню , калі мы ўвогуле збіраемся нешта з гэтым рабіць ?
(trg)="19.1"> La monda imperio malaperis .
(trg)="19.2"> Kion ni do faru per projekto , kiu produktas identajn homojn kaj kio estu la sekva paŝo , se ni volas uzi ĝin por io alia ?
(src)="20.1"> [ Вядомая нам сістэма школ удаўнена . ]
(src)="20.2"> Моцна сказана .
(trg)="20.1"> " Lernejoj , kiaj ni konas ilin , estas eksmodaj . "
(trg)="20.2"> Jen fortika aserto .
(src)="21"> Я назваў школы , што існуюць зараз , удаўненымі .
(trg)="21"> Mi diris , ke lernejoj , kiaj ni konas ilin nun , estas eksmodaj .
(src)="22"> Я не назваў іх няздольнымі .
(trg)="22"> Mi ne asertas , ke ili ne funkcias .
(src)="23"> Зараз у модзе называць сістэму адукацыі няздольнай .
(trg)="23"> Estas iom laŭmode diri , ke la lerneja sistemo ne plu funkcias .
(src)="24.1"> Яна не няздольная .
(src)="24.2"> Яна добра пабудавана .
(trg)="24.1"> Ne estas tiel .
(trg)="24.2"> Ĝi estas mirinde konstruita .
(src)="25"> Яна нам папросту больш не патрэбная .
(trg)="25.1"> Sed ni ne plu bezonas ĝin .
(trg)="25.2"> Ĝi estas eksmoda .
(src)="26.1"> Яна старамодная .
(src)="26.2"> Якога тыпу праца існуе зараз ?
(trg)="26"> Kiajn laborpostenojn ni havas nuntempe ?
(src)="27"> Нашыя офісныя службоўцы зараз -- кампутары .
(trg)="27"> Nun la kontoristoj estas komputiloj ,
(src)="28"> Іх тысячы ў кожнай фірме .
(trg)="28"> Estas miloj en ĉiu oficejo .
(src)="29"> У нас ёсць людзі , якія накіроўваюць кампутары рабіць офісныя працы .
(trg)="29"> Kaj estas homoj , kiuj funkciigas tiujn komputilojn , por ke tiuj faru la administran laboron .
(src)="30"> Гэтым людзям зусім не патрэбна прыгожае чыстапісанне .
(trg)="30"> Tiuj homoj ne bezonas belan manskribon .
(src)="31"> Ім няма патрэбы памнажаць лічбы ў галаве .
(trg)="31"> Ili ne bezonas enkape kalkuli .
(src)="32"> Ім не патрэбна мажлівасць чытаць .
(trg)="32"> Ili ja povu legi .