# nl/KhXJEIOC1KQ4.xml.gz
# tlh/KhXJEIOC1KQ4.xml.gz
(src)="40"> Ik heb drie maanden geleden tegen den Hannes nog gezegd :
(trg)="1"> Heghlu 'meH QaQ jajvam mamI´ DaneH ? / nItebHa´ mamI´ DaneH ?
(src)="41"> " Trouw niet man , het is een vergissing . "
(src)="42"> Maar ja , hij doet toch zijn goesting .
(trg)="2"> lupDujHomwIj lubuy 'moH gharghmey
# nl/W8oUsscfsCuA.xml.gz
# tlh/W8oUsscfsCuA.xml.gz
(src)="1"> Er is niets groter of ouder dan het heelal .
(src)="2"> Jullie vragen waar ik het over wil hebben zijn :
(src)="3"> Één , waar komen we vandaan ?
(trg)="1"> ' u´ tIn law´ Hoch tIn puS . ´u ' qan law´ Hoch qan puS . vay´ vIghel vIneH , nuqDaq ´oH mungmaj 'e ' ? chay´ chenpu´ ' u ' ? ' u' Daq mamob´a ' ?
(src)="6"> Is er ergens buitenaards leven ?
(src)="7"> Wat is de toekomst van het menselijk ras ?
(src)="8"> Tot de jaren ´20 van de vorige eeuw , dacht iedereen dat het heelal in essentie statisch was en onveranderlijk in de tijd .
(trg)="2"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu " a ' ? nuq ´oH Human Segh San 'e ' ? qaSpa´ tera´ maH DIS poH 1920 choHbe´ ' u´
(src)="9"> Toen werd ontdekt dat het heelal bezig was uit te zetten .
(src)="10"> Verafgelegen sterrenstelsels bewogen van ons af .
(src)="11"> Dit betekent dat ze in het verleden dichterbij elkaar moeten zijn geweest .
(trg)="4"> SachtaH ´u ' ghIq net tu ' . cholHa 'taH qIbmey Hop . vaj ´op poH ret wa´ DaqDaq Sumbej . mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj :
(src)="12"> Als we dit extrapoleren naar het verleden , zien we dat we allemaal op elkaar gepakt zaten ongeveer 15 miljard jaar geleden .
(src)="13"> Dit was de Oerknal , het begin van het heelal .
(src)="14"> Maar was er iets vóór de Oerknal ?
(trg)="5"> 15 000 000 000 ben wa´ DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ´u ' chenchoHghach . qaSpa´ SachchoHghach 'a ' , vay´ tu 'lu " a´ ? ngugh pagh tu´lu´chugh , ´u ' chenmoH nuq ? qatlh ´u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ´ej qatlh jaS chenbe´ ' u ' . cha´ ' ay' mey ghaj ´u ' nger naQ
(src)="17"> Vroeger dachten we dat de theorie over het heelal uit twee delen bestond .
(trg)="6"> ' e´ wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ´u ' lutu 'lu ' .
(src)="18"> Ten eerste waren er de wetten zoals de vergelijkingen van Maxwell en de algemene relativiteitstheorie die de evolutie van het heelal bepaalden als de toestand van de gehele ruimte gegeven was op één tijdstip .
(src)="19"> Ten tweede , stond het vast wat de begintoestand van de ruimte was .
(src)="20"> We hebben grote vooruitgang geboekt op het eerste punt , en we kennen nu de wetten van de evolutie onder alle condities , uitgezonderd de meest extreme .
(trg)="8"> Einstein tlham nger . latlh chutmey je . chutmeyvam pablu´chu´taH choHtaHvIS ´u ' Dotlh . chutmeyvam ´oH ´u ' nger naQ ´ay´ wa " e ' . ' u´ Dotlh wa' DIch ´oH ´ay´ cha " e ' . ' ay´ wa´ wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le´ wIyajchu´be´bogh lutu´lu´
(src)="21"> Maar tot voor kort hadden we weinig benul van de begintoestand van het heelal .
(src)="22"> Maar deze scheiding van de wetten van de evolutie en de begintoestand hangt af van het feit dat ruimte en tijd duidelijk gescheiden zijn .
(trg)="9"> ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj . ' a qen ´u ' Dotlh wa' DIch wISovbe´chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je , vaj pIm nger ´ay´mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="23"> In extreme situaties , staan algemene relativiteit en de quantum theorie toe dat de tijd zich gedraagt als een extra ruimtedimensie .
(trg)="10"> ' e´ luchaw´ ngermey chu´ qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe´ poHmey chuqmey je .
(src)="24"> Dit laat de scheiding tussen ruimte en tijd verdwijnen en het betekent dat de wetten der evolutie ook de begintoestand kunnen bepalen .
(trg)="11"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ´u ' Dotlh wa' DIch wISovlaH . chen' eghmoHlaH ´u ' .
(src)="25"> Het heelal kan zichzelf spontaan laten ontstaan uit het niets .
(trg)="12"> nuq ´oHpu´ ' u´ Dotlh wa´DIch´e ' ?
(src)="26"> Bovendien kunnen we een waarschijnlijkheid berekenen dat het heelal in een andere toestand was ontstaan .
(src)="27"> Deze voorspellingen komen zeer goed overeen met waarnemingen door de WMAP satelliet van de kosmische achtergrondstraling , die een afdruk is van het zeer jonge heelal .
(trg)="13"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu´lu´ ' ej ghaytanHa´ qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' . wISImlaH . chenpu´DI´ ' u´ woj law´ tlhuDlu ' . ' u´ Qup cha' bogh mIllogh´e ' luchenmoHmeH tejpu´
(src)="28"> We denken dat we het mysterie van het ontstaan hebben opgelost .
(src)="29"> Misschien moeten we het heelal patenteren en iedereen royalties laten betalen voor hun bestaan .
(trg)="14"> WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u´ Qup qechmeymaj rurqu´ mIlloghvam . chen' eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' . chaq ´u ' ´oghlaHghach chaw´ wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ´u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="30"> Ik richt me nu op de tweede grote vraag :
(src)="31"> Zijn we alleen , of is er nog ander leven in het heelal ?
(trg)="15"> DaH potlh 'a ' cha´ vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu " a ' ?
(src)="32"> We denken dat leven spontaan is onstaan op de Aarde , dus moet er leven kunnen ontstaan op andere geschikte planeten , waarvan er een groot aantal lijkt te bestaan in ons melkwegstelsel .
(src)="33"> Maar we weten niet hoe het eerste leven is ontstaan .
(trg)="16"> tera 'Daq chenpu´ yaghmey . chenmoHta´ pagh . ´e ' wIHar . vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu´ yaghmey . ' ej qIbmajDaq law´law´ yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey . chay´ chenpu´ yaghmey wa' DIch ? maSovbe ' .
(src)="34"> We hebben twee waarnemingen als bewijs voor de waarschijnlijkheid van het onstaan van leven .
(trg)="17"> chenmeH yaghmey ´eb bopbogh De´ law " e´
(trg)="18"> lu' ang cha´ Dochmey :
(src)="35"> Het eerste bewijs is dat we fosielen van algen hebben van 3, 5 miljard jaar oud .
(trg)="19"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="20"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(src)="36"> De Aarde is 4, 6 miljard jaar geleden gevormd en was de eerste 500 miljoen jaar waarschijnlijk te heet .
(trg)="21"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera´ luDablaHbe´ yaghmey ´Iqmo´ tuj .
(src)="37"> Dus is leven ontstaan op Aarde in de eerste 500 miljoen jaar dat het mogelijk was , wat kort is vergeleken met een levensduur van tien miljard jaar van een planeet zoals de Aarde .
(src)="38"> Dit suggereert dat de waarschijnlijkheid van het ontstaan van leven redelijk hoog is .
(trg)="22"> vaj DuHpu´DI´ yIn , rInpa´ 500 000 000 DIS chenpu´ yaghmey . tera´ taHtaHghach poH nI´ law´ yaghmey taHbe' taHghach poH nI´ puS , vaj nom chenpu´ yaghmey , DuHpu 'DI ' . vaj qubbe´law´ chenmeH yaghmey ´ebmey . qubchugh bIH , ghaytanHa´ chen yaghmey
(src)="39"> Als het laag was , dan zou men verwachten dat het ontstaan het grootste deel van de 10 miljard jaar zou kosten
(src)="40"> Aan de andere kant ziet het er niet naar uit dat we zijn bezocht door buitenaardse wezens
(trg)="23"> QuptaHvIS tera ' . ' a wej nuSuchbe´law´ latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="41"> Ik laat de UFO waarnemingen buiten beschouwing .
(src)="42"> Waarom zouden ze alleen verschijnen aan zonderlingen en malloten ?
(trg)="24"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH . qatlh taQwI´pu´vaD neH ´ang´egh Dujmeyvam ?
(src)="43"> Als er een samenzwering van de regering is om de waarnemingen te onderdrukken en om de wetenschappelijke kennis die de buitenaardsen meebrengen voor zichzelf te houden , dan lijkt het tot nu toe een erg ineffectief op zichzelf staand beleid .
(trg)="25"> novpu´ Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH ,
(src)="44"> En verder , ondanks een uitgebreide speurtocht van het SETI- project , hebben we nog geen enkele buitenaardse televisie quiz gehoord .
(trg)="26"> Qapbe´law´taH . novpu´ nejtaH SETI jInmol , ´ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="45"> Dit houdt vermoedelijk in dat er geen buitenaardse beschavingen zijn met het zelfde ontwikkelingsniveau als wij binnen een straal van een paar honderd lichtjaar .
(src)="46"> Een verzekeringspolis uitbrengen om te beschermen tegen ontvoeringen door buitenaardsen , lijkt een behoorlijk veilige gok .
(trg)="27"> ' a pagh nov ghe' naQmey Qoypu´ chaH . ghu´vammo´ wa " e´ wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu´lu´be ' . nov quchwI´pu´mo´ DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ´utbe´chu ' .
(src)="47"> Dit brengt me tot de laatste van de grote vragen :
(src)="48"> De toekomst van het menselijke ras .
(src)="49"> Als we de enige intelligente wezens zijn in ons melkwegstelsel , dan moeten we er voor zorgen dat we overleven en doorgaan .
(trg)="28"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ´oH Human Segh San 'e ' ? qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu´lu´be´chugh , mataHnISqu ' !
(src)="50"> Maar we betreden een steeds gevaarlijker wordende periode in onze geschiedenis .
(src)="51"> Onze wereldbevolking en ons verbruik van de uitputbare grondstoffen van de Aarde groeien exponentieel , tegelijkertijd met onze technische vaardigheden om onze omgeving te veranderen , ten goede of ten kwade .
(trg)="29"> ' a QobtaH ghu 'maj . tlhoy law' choHtaH roghvaHmaj ´ej tlhoy tera´ jo wInatlhtaH ,
(src)="52"> Maar onze genetische code draagt nog steeds de egoïstische en aggressieve instincten die een voordeel waren voor overleving in het verleden .
(src)="53"> Het zal moeilijk genoeg zijn om een ramp te voorkomen in de komende honderd jaar ,
(trg)="31"> ' a ´IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu´lu´taH , poH nI´ ret mataHmeH ´utmo´ Dujvam . qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="54"> laat staan in de komende duizend of miljoen .
(trg)="33"> Qatlh . qaStaHvIS ´uy´ DIS poH veb ...
(trg)="34"> Qatlhqu ' !
(src)="55"> Onze enige kans om te overleven op de lange termijn is om niet op Aarde te blijven hangen , maar om ons te verspreiden in de ruimte .
(trg)="35"> nI' taHvIS poH , mataHtaHmeH
(src)="56"> De antwoorden op deze belangrijke vragen
(src)="57"> laten zien dat we opmerkelijke vooruitgang hebben geboekt in de afgelopen honderd jaar .
(src)="58"> Maar als we willen blijven bestaan na de komende honderd jaar , dan ligt onze toekomst in de ruimte .
(trg)="36"> latlh qo' mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a' meyvam DInuDchugh , vaj wa " e´ wItlhoj : qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law´ wIta 'ta ' . ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh ,
(src)="59"> Dat is waarom ik ben voor bemande -- of moet ik zeggen , bepersoonde ruimtevaart .
(src)="60"> Mijn hele leven heb ik geprobeerd het heelal te begrijpen en antwoorden te vinden op deze vragen .
(trg)="38"> loghDaq lujaH nuvpu´ vIneH ngoDvammo ' . ' u´ vIyaj reH ´e ' vInID ´ej potlh 'a' meyvam vIHaD qaStaHvIS yInwIj .
(src)="61"> Ik heb veel geluk gehad dat mijn lichamelijke beperking geen grote handicap is geweest ; sterker nog , het heeft me waarschijnljk meer tijd gegeven dan de meeste mensen om de zoektocht naar kennis na te jagen .
(src)="62"> Het ultieme doel is een complete theorie van het heelal , en we maken goede vooruitgang .
(trg)="39"> Do´ ' e´ botqu´be´ ropwIj . chaq muQaH ropwIj . ropvammo´ qaStaHvIS nI' bogh poHmey ´ej law' bogh potlh 'a' meyvam vIbuSlaH . ' u´ nger naQ ´oH ngoQ 'a " e ' ,
(src)="63"> Bedankt voor het luisteren .
(trg)="41"> Su´Ijpu´mo´ Satlho ' .
(src)="64"> [ Chris Anderson : ]
(src)="65"> Professor , als u zou moeten gokken , denkt u op dit moment dat het waarschijnlijker is dan niet dat we alleen in de Melkweg zijn , als een beschaving van ons intelligentieniveau of hoger ?
(trg)="42"> Chris Anderson : ghojmoHwI " a´ wa´ DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ´Itlh law´ Hoch ´Itlh puS .
(src)="66"> Dit antwoord kostte zeven minuten , en het gaf me echt een inzicht in de ongelooflijke vrijgevige daad die dit praatje voor TED was .
(trg)="44"> jangmeH vumta´ ghaH qaStaHvIS Soch tupmey . quvba´ ghojmoHwI " a ' , TEDvaD SoQvam nI´ ghItlhta 'mo ' .
(src)="67"> [ Stephen Hawking : ]
(src)="68"> Ik denk dat het vrij waarschijnlijk is dat we de enige beschaving zijn binnen enkele honderden lichtjaren ; anders zouden we radiogolven waargenomen hebben .
(src)="69"> Het alternatief is dat beschavingen niet lang bestaan , maar zichzelf vernietigen .
(trg)="45"> Stephen Hawking : ghaytan ´op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu´lu´be´ nov jabbI 'IDmey DItu´be´pu´mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="70"> [ Chris Anderson : ]
(trg)="48"> Hawking ghojmoHwI " a ' , bIjangta´mo´ qatlho ' . ghuHvammo´ qaStaHvIS qepmaj mayep . ghojmoHwI " a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu´ta´mo´
(src)="73"> Professor , we bedanken u echt voor de buitengewone inspanning die u heeft geleverd om uw vragen met ons te delen vandaag .
(src)="74"> Heel erg bedankt .
(trg)="49"> SoHvaD pItlho ' . pItlho´qu´bej .
(src)="75"> ( Applaus )
(trg)="50"> ( quvmoHmeH wabmey )
# nl/yK4P7tiWMjfd.xml.gz
# tlh/yK4P7tiWMjfd.xml.gz
(src)="1"> Berlijn zonder jou
(trg)="1"> DuHutlhbogh berlIn
(src)="2"> Als je dat nou eerder had gezegd zou ik misschien tot het station gaan mijn geld opnemen , de weg vergeten
(trg)="2"> ' op ret Dajatlhchugh vaj chaq lupwI´ mIr verghDaq jIjaH
(trg)="3"> HuchwIj vItlhapqa 'meH , He vIlIjmeH
(src)="3"> Als je dat nou duidelijker had gezegd zou ik misschien niet als een metronoom reageren en ik zou je stemgeluid voor het eerst horen
(trg)="4"> ' oH Dajatlhchu 'chugh vaj chaq ´In vIDabe´
(trg)="5"> ' ej wa' DIch ghoghlIj wab vIQoychoH
(src)="4"> Berlijn zonder jou is een stad zonder harmonie een droevige slaapplaats van velen
(src)="5"> Berlijn zonder jou laat me zonder energie in de droevige slaapplaats van velen
(trg)="6"> ' eychu 'ghach Hutlhbogh veng ´oH DuHutlhbogh berlIn 'e ' mebpa 'mey ´IQqu´ ' oH mupujmoH DuHutlhbogh berlIn mebpa 'mey ´IQqu´Daq
(src)="6"> Als je dat nou eerder had gezegd zou ik misschien tot het vliegveld gaan om tickets voor ons beiden te kopen
(trg)="7"> ' op ret Dajatlhchugh vaj chaq muD Duj verghDaq jIjaH maHvaD chaw´ vIje 'meH
(src)="7"> Als je dat nou duidelijker had gezegd zou ik misschien zonder dat verdriet leven zou ik nu je stem met emotie beluisteren
(trg)="8"> ' oH Dajatlhchu 'chugh vaj chaq jI´IQqu´be´
(trg)="9"> ' ej DaH ghoghlIj vIQoy ´e ' vItIv
(src)="8"> Maar Berlijn zonder jou is een stad zonder harmonie
(src)="9"> Een droevige slaapplaats van velen
(src)="10"> Berlijn zonder jou laat me zonder energie in de droevige slaapplaats van velen
(trg)="10"> ' a ´eychu´ghach Hutlhbogh veng ´oH DuHutlhbogh berlIn 'e ' mebpa 'mey ´IQqu´ ' oH mupujmoH DuHutlhbogh berlIn mebpa 'mey ´IQqu´Daq jIHvaD mebpa 'mey ´IQ , veng qab ´oH