# ka/W8oUsscfsCuA.xml.gz
# tlh/W8oUsscfsCuA.xml.gz
(src)="1"> სამყაროზე დიდი და ძველი არაფერია .
(src)="2"> კითხვები , რომლზეც მინდა გესაუბროთ შემდეგია :
(src)="3"> პირველ რიგში , საიდან გავჩნდით ?
(trg)="1"> ' u´ tIn law´ Hoch tIn puS . ´u ' qan law´ Hoch qan puS . vay´ vIghel vIneH , nuqDaq ´oH mungmaj 'e ' ? chay´ chenpu´ ' u ' ? ' u' Daq mamob´a ' ?
(src)="6"> არის თუ არა სიცოცხლე ჩვენი პლანეტის გარეთ ? რა მომავალი აქვს ადამიანის სახეობას ?
(src)="7"> 1920 წლამდე , ყველას ეგონა რომ სამყარო ძირითადად სტატიკური იყო და დროში არ იცვლებოდა .
(trg)="2"> latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu " a ' ? nuq ´oH Human Segh San 'e ' ? qaSpa´ tera´ maH DIS poH 1920 choHbe´ ' u´
(src)="8"> შემდეგ აღმოჩნდა , რომ სამყარო ფართოვდება .
(src)="9"> სხვა გალაქტიკები სულ უფრო და უფრო გვშორდებიან .
(src)="10"> ეს ნიშნავს , რომ ისინი ერთმანეთთან ახლოს იყვნენ წარსულში . შორეული წარსულისთვის რომ გამოვთვალოთ , გამოვა რომ დაახლოებით 15 მილიარდი წლის წინ ყველა ერთ წერტილში ვიყავით .
(trg)="4"> SachtaH ´u ' ghIq net tu ' . cholHa 'taH qIbmey Hop . vaj ´op poH ret wa´ DaqDaq Sumbej . mIwvam wInuDchugh , vaj ngoD wItlhoj :
(src)="11"> ეს იყო დიდი აფეთქება , სამყაროს დასაწყისი , მაგრამ არსებობდა თუ არა რამე დიდ აფეთქებამდე ?
(src)="12"> თუ არა , მაშინ რამ შექმნა სამყარო ?
(src)="13"> რატომ შეიქმნა სამყარო სწორედ ასეთად , დიდი აფეთქების შედეგად ?
(trg)="5"> 15 000 000 000 ben wa´ DaqDaq Hoch qIbmey lutu 'lu ' . ngugh qaS SachchoHghach 'a ' , ´u ' chenchoHghach . qaSpa´ SachchoHghach 'a ' , vay´ tu 'lu " a´ ? ngugh pagh tu´lu´chugh , ´u ' chenmoH nuq ? qatlh ´u ' chenmoH SachchoHghach 'a ' , ´ej qatlh jaS chenbe´ ' u ' . cha´ ' ay' mey ghaj ´u ' nger naQ
(src)="14"> ჩვენ გვეგონა , რომ სამყაროს შექმნის თეორია შეიძლება ორ ნაწილად გაყოფილიყო .
(trg)="6"> ' e´ wIHarpu ' . chutmey 'e ' pabbogh ´u ' lutu 'lu ' .
(src)="15"> პირველში , არსებობდა კანონები როგორც მაქსველის უტოლობა და ფარდობითობის ზოგადი თეორია , რომელიც სამყაროს ევოლუციას განსაზღვრავს დროსა და სივრცეში მისი ადგილის საფუძველზე და მეორეში , ისმოდა კითხვა სამყაროს საწყის მდგომარეობაზე .
(trg)="8"> Einstein tlham nger . latlh chutmey je . chutmeyvam pablu´chu´taH choHtaHvIS ´u ' Dotlh . chutmeyvam ´oH ´u ' nger naQ ´ay´ wa " e ' . ' u´ Dotlh wa' DIch ´oH ´ay´ cha " e ' . ' ay´ wa´ wIyajchoHchu 'lI ' . ghu 'mey le´ wIyajchu´be´bogh lutu´lu´
(src)="16"> პირველ ნაწილში დიდი პროგრესი მოხდა და დღეს ევოლუციის კანონები ყველგან ვიცით , ყველაზე ექსტრემალური პირობების გარდა . სამაგიეროდ , ბოლო დრომდე , ცოტა რამ ვიცოდით სამყაროს საწყის პირობებზე .
(trg)="9"> ' ach tlhoS choHtaHghach chutmey DIyaj . ' a qen ´u ' Dotlh wa' DIch wISovbe´chu ' . pImchugh chuqmey poHmey je , vaj pIm nger ´ay´mey . ' a chuqmey Da poHmey .
(src)="17"> თუმცა , ეს დაყოფა ევოლუციის კანონებად და საწყის პირობებად , დამოკიდებულია დროსა და სივრცეზე როგორც განცალკევებულ სიდიდეებზე , ექსტრემალურ პირობებში ზოგადი ფარდობითობის და კვანტური თეორიის თანახმად , დრო იქცევა , როგორც სივრცის კიდევ ერთი განზომილება .
(trg)="10"> ' e´ luchaw´ ngermey chu´ qaStaHvIS ghu 'mey le ' . vaj pImbe´ poHmey chuqmey je .
(src)="18"> ეს დროსა და სირცეს შორის განსხვავებას აქრობს . რაც ნიშნავს , რომ ეცოლუციის კანონებს საწყისი მდგომარეობის განსაზღვრაც შეუძლიათ .
(trg)="11"> vaj chutmey DIyajchu 'DI ' , ´u ' Dotlh wa' DIch wISovlaH . chen' eghmoHlaH ´u ' .
(src)="19"> სამყაროს შეუძლია სპონტანურად შეიქმნას არაფრისგან .
(trg)="12"> nuq ´oHpu´ ' u´ Dotlh wa´DIch´e ' ?
(src)="20"> უფრო მეტიც , ჩვენ შეგვიძლია სამყაროს სხვადასხვა მდგომარეობაში შექმნის ალბათობა გამოვთვალოთ .
(src)="21"> ეს პროგნოზები იდეალურ თანხვედრაშია
(trg)="13"> DuH Dotlhmey law ' . ghaytan qaSbogh DuHmey lutu´lu´ ' ej ghaytanHa´ qaSbogh DuHmey lutu 'lu ' . wISImlaH . chenpu´DI´ ' u´ woj law´ tlhuDlu ' . ' u´ Qup cha' bogh mIllogh´e ' luchenmoHmeH tejpu´
(src)="22"> WMAP სატელიტის , კოსმოსურ მიკროტალღურ ფონზე დაკვირვებებთან , რომელიც ადრეული სამყაროს ანაბეჭდია .
(src)="23"> ჩვენ ვფიქრობთ , რომ სამყაროს შექმნის გამოცანა ამოვხსენით .
(src)="24"> შეიძლება სამყაროს დაპატენტება ღირდეს , შემდგომ არსებობისთვის გადასახადის აკრეფის მიზნით .
(trg)="14"> WMAP SIbDoH woj noch patmey lulo 'ta ' . ' u´ Qup qechmeymaj rurqu´ mIlloghvam . chen' eghmoHghach Qatlh wIyajlaw ' . chaq ´u ' ´oghlaHghach chaw´ wIDoQnIS ghIq maHvaD DIlnIS ´u ' Dabbogh Hoch 'e ' !
(src)="25"> ახლა , მეორე მნიშვნელოვან კითხვას მივუბრუნდები : მარტონი ვართ , თუ არის კიდევ სიცოცხლე სამყაროში ?
(trg)="15"> DaH potlh 'a ' cha´ vIqel : mamob 'a ' ? pagh latlh yuQmeyDaq yaghmey lutu 'lu " a ' ?
(src)="26"> ჩვენ ვიცით , რომ დედამიწაზე სიცოცხლე სპონტანურად შეიქმნა . ამიტომ , შესაძლებელია ის სიცოცხლისთვის სხვა ხელსაყრელ პლანეტებზეც გაჩენილიყო , როგორიც ბევრი უნდა იყოს გალაქტიკაში .
(src)="27"> მაგრამ ჩვენ არ ვიცით როგორ შეიქმნა სიცოცხლე .
(trg)="16"> tera 'Daq chenpu´ yaghmey . chenmoHta´ pagh . ´e ' wIHar . vaj chaq latlh yuQmeyDaq chenpu´ yaghmey . ' ej qIbmajDaq law´law´ yuQmey 'e ' DablaHbogh yaghmey . chay´ chenpu´ yaghmey wa' DIch ? maSovbe ' .
(src)="28"> ჩვენ გვაქვს ორი დაკვირვებაზე დაფუძნებული მტკიცებულება , სიცოცხლის გაჩენის ალბათობაზე .
(trg)="17"> chenmeH yaghmey ´eb bopbogh De´ law " e´
(trg)="18"> lu' ang cha´ Dochmey :
(src)="29"> პირველი , რომ აღმოჩენილია 3 . 5 მილიარდი წლის წყალმცენარის ნამარხი . დედამიწა 4 . 6 მილიარდი წლის წინ ფორმირდა და ზედმეტად ცხელი იყო , ალბათ დაახლოებით პირველი ნახევარი მილიარდი წლის მანძილზე .
(trg)="19"> wutlhDaq yagh Hegh chovnatlhmey DItu 'pu ' .
(trg)="20"> 3 500 000 000 ben Hegh yaghmeyvam .
(trg)="21"> 4 600 000 000 ben chen tera ' . qaStaHvIS 500 000 000 DIS , ghaytan tera´ luDablaHbe´ yaghmey ´Iqmo´ tuj .
(src)="30"> ამიტომ სიცოცხლე , სადღაც ნახევარი მილიარდი წლის შუალედში შეიქმნა , რაც საკმაოდ მოკლე პერიოდია 10 მილიარდ წლოვანი დედამიწის მსგავსი პლანეტებისთვის .
(src)="31"> ეს აჩვენებს , რომ სხვა პლანეტებზე სიცოცხლის გაჩენის ალბათობა საკმაოდ მაღალია .
(trg)="22"> vaj DuHpu´DI´ yIn , rInpa´ 500 000 000 DIS chenpu´ yaghmey . tera´ taHtaHghach poH nI´ law´ yaghmey taHbe' taHghach poH nI´ puS , vaj nom chenpu´ yaghmey , DuHpu 'DI ' . vaj qubbe´law´ chenmeH yaghmey ´ebmey . qubchugh bIH , ghaytanHa´ chen yaghmey
(src)="32"> ალბათობა დაბალი რომ ყოფილიყო , მაშინ მის შექმნას , 10 მილიარდი წლის დიდი ნაწილი უნდა წაეღო დედამიწაზეც .
(src)="33"> მეორეს მხრივ , არ ჩანს რომ უცხოპლანეტელები როდისმე გვეწვივნენ . ამო- ებზე ცნობებს არ ვთვლი .
(trg)="23"> QuptaHvIS tera ' . ' a wej nuSuchbe´law´ latlh yuQmey nganpu ' .
(src)="34"> რატომ უნდა ჩნდებოდნენ ისინი მხოლოდ შერყეული და უცნაური ტიპებისთვის ?
(trg)="24"> UFOmeyqoq vIqelbe 'taH . qatlh taQwI´pu´vaD neH ´ang´egh Dujmeyvam ?
(src)="35"> თუ ეს მთავრობის შეთქმულებაა , რომ მიჩქმალონ მსგავსი ცნობები და თავისთვის შეინახონ უცხოპლანეტელების მეცნიერული ცოდნა , როგორც ჩანს ეს სრულიად არაეფექტურია ჯერ- ჯერობით .
(trg)="25"> novpu´ Sov peghtaH 'a ' qum ? nIDtaHchugh chaH ,
(src)="36"> უფრო მეტიც , SETI პროექტის ფარგლებში ინტენსიური ძებნის მიუხედავად , ჩვენ არცერთი ტელე შოუ არ დაგვიჭერია სხვა პლანეტებიდან .
(trg)="26"> Qapbe´law´taH . novpu´ nejtaH SETI jInmol , ´ej vumqu 'taH tejpu ' ,
(src)="37"> ეს ალბათ აჩვენებს , რომ რამდენიმე ასეული სინათლის წლის რადიუსში , ჩვენი განვითარების დონის ცივილიზაცია არ არსებობს . ამიტომ , უცხოპლანეტელების მიერ გატაცების დაზღვევა საკმაოდ უსაფრთხოდ მომგებიანია .
(trg)="27"> ' a pagh nov ghe' naQmey Qoypu´ chaH . ghu´vammo´ wa " e´ wIloylaH : ' op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu´lu´be ' . nov quchwI´pu´mo´ DuQanmeH negh yIDIlQo ' ! ghaytan ´utbe´chu ' .
(src)="38"> აქ მივედი უკანასკნელ მნიშვნელოვან კითხვამდე : ადამიანის სახეობის მომავალი .
(src)="39"> თუ ჩვენ ერთადერთი მოაზროვნე არსებები ვართ გალაქტიკაში , უნდა ვეცადოთ , რომ გადავრჩეთ და განვაგრძოთ არსებობა ,
(trg)="28"> DaH potlh 'a ' natlIS vIqel : nuq ´oH Human Segh San 'e ' ? qIbvamDaq QublaHbogh latlh yaghmey lutu´lu´be´chugh , mataHnISqu ' !
(src)="40"> მაგრამ ამჟამად ჩვენ მზარდად სახიფათო პერიოდში შევდივართ .
(src)="41"> ჩვენი მოსახლეობის რაოდენობა და დედამიწის სასრული რესურსების გამოყენება ექსპონენციურად იზრდება . ასევე იზრდება ტექნოლოგიური უნარები შევცვალოთ გარემო უკეთესობისკენ , ან უარესობისკენ .
(trg)="29"> ' a QobtaH ghu 'maj . tlhoy law' choHtaH roghvaHmaj ´ej tlhoy tera´ jo wInatlhtaH ,
(src)="42"> ამ დროს ჩვენი გენეტიკური კოდი , ისევ იმ ეგოისტური და აგრსეიული ინსტიქტების მატარებელია , რაც წარსულში გადარჩენაში გვეხმარებოდა .
(trg)="31"> ' a ´IwmajDaq numutmoHbogh Duj , nuvaQmoHbogh Duj je lutu´lu´taH , poH nI´ ret mataHmeH ´utmo´ Dujvam . qaStaHvIS vatlh DIS poH veb
(src)="43"> შემდეგი 100 წლის მანძილზეც კი , საკმაოდ ძნელი იქნება კატასტროფის თავიდან აცილება , არა თუ ათასი , ან მილიონი წლის განმავლობაში .
(trg)="32"> Qugh 'a ' wIbotlaH 'a ' ?
(trg)="33"> Qatlh . qaStaHvIS ´uy´ DIS poH veb ...
(trg)="34"> Qatlhqu ' !
(src)="44"> ჩვენი გრძელვადიანი გადარჩენის ერთადერთი შანსი , არა დედამიწაზე დარჩენაში , არამედ კოსმოსში გაფართოებაშია .
(trg)="35"> nI' taHvIS poH , mataHtaHmeH
(src)="45"> ამ მნიშვნელოვან კითხვებზე პასუხებმა აჩვენა , რომ ბოლო ასი წლის მანძილზე მნიშვნელოვანი პროგრესი განვიცადეთ , მაგრამ თუ გვინდა მომდევნო ასი წლის შემდეგაც გავძლოთ , ჩვენი მომავალი კოსმოსშია .
(trg)="36"> latlh qo' mey DIjaHnISqu ' . reH tera 'Daq maratlhlaHbe ' . potlh 'a' meyvam DInuDchugh , vaj wa " e´ wItlhoj : qaStaHvIS nungbogh vatlh DIS poH , Ser law´ wIta 'ta ' . ' a qaStaHvIS vatlh DIS poH veb mataH wIneHchugh ,
(trg)="37"> loghDaq ´oH Sanmaj 'e ' .
(src)="46"> ამიტომაც ვარ კოსმოსში ადამიანების ფრენის მომხრე . ამიტომაც ვარ კოსმოსში ადამიანების ფრენის მომხრე .
(src)="47"> მთელი ჩემი ცხოვრება სამყაროს შეცნობას და ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას ვცდილობ .
(trg)="38"> loghDaq lujaH nuvpu´ vIneH ngoDvammo ' . ' u´ vIyaj reH ´e ' vInID ´ej potlh 'a' meyvam vIHaD qaStaHvIS yInwIj .
(src)="48"> მე საკმაოდ გამიმართლა , რომ ჩემი შეზღუდული შესაძლებლობა , არ აღმოჩნდა სერიოზილი დაბრკოლება . ამან ალბათ სხვებთან შედარებით უფრო მეტი დრო მომცა შემეცნებისა და ძიებისთვის .
(src)="49"> საბოლოო მიზანი სამყაროს სრული თეორიაა და ჩვენ ვპროგრესირებთ .
(trg)="39"> Do´ ' e´ botqu´be´ ropwIj . chaq muQaH ropwIj . ropvammo´ qaStaHvIS nI' bogh poHmey ´ej law' bogh potlh 'a' meyvam vIbuSlaH . ' u´ nger naQ ´oH ngoQ 'a " e ' ,
(src)="50"> მადლობა მოსმენისთვის .
(trg)="41"> Su´Ijpu´mo´ Satlho ' .
(src)="51"> კრის ანდერსონი : პროფესორო , ფიქრობთ რომ უფრო დიდი შანსია , რომ ჩვენნაირად , ან ჩვენზე განვითარებულ ცივიზაციებს შორის მარტონი ვართ ირმის ნახტომის გალაქტიკაში ?
(trg)="42"> Chris Anderson : ghojmoHwI " a´ wa´ DuH DawIv net poQchugh , ghaytan qIbmajDaq mamob 'a ' ? tayqeqmaj ´Itlh law´ Hoch ´Itlh puS .
(trg)="43"> DuH 'a ' ? chay´ bIHar ?
(src)="52"> ამ პასუხის გაცემას 7 წუთი დასჭირდა და ამან კიდევ ერთხელ დამანახა , თუ რა საოცარი დიდსულოვნების გამოვლენა იყო TED- ის მიმართ ეს გამოსვლა .
(trg)="44"> jangmeH vumta´ ghaH qaStaHvIS Soch tupmey . quvba´ ghojmoHwI " a ' , TEDvaD SoQvam nI´ ghItlhta 'mo ' .
(src)="53"> სტივენ ჰოკინგი : მე ვფიქრობ , დიდი ალბათობით ჩვენ ერთადერთი ცივილიზაცია ვართ , რამდენიმე ასეული სინათლის წლის რადიუსში ; სხვა შემთხვევაში რადიო ტალღებს დავიჭერდით .
(src)="54"> ამის ალტერნატიული აზრია , რომ ცივილიზაციები დიდ ხანს ვერ ძლებენ და საკუთარ თავს ანადგურებენ .
(trg)="45"> Stephen Hawking : ghaytan ´op vatlh loghqam juchbogh moQ qoDDaq tayqeqmaj lururbogh tayqeqmey 'e ' lutu´lu´be´ nov jabbI 'IDmey DItu´be´pu´mo ' . pagh chaq ngaj tayqeq yInmey
(src)="55"> კა : პროფესორო ჰოკინგ , მადლობა ამ პასუხისთვის . მგონი ჩვენ მას , როგორც სასარგებლო გაფრთხილებას მივიღებთ ამ კვირაში , კონფერენციის ბოლომდე . პროფესორო , დიდი მადლობა განსაკუთრებული ძალისხმევისთვის , რომ გაგვიზიარეთ თქვენი კითხვები . დიდი მადლობა .
(trg)="48"> Hawking ghojmoHwI " a ' , bIjangta´mo´ qatlho ' . ghuHvammo´ qaStaHvIS qepmaj mayep . ghojmoHwI " a ' , SoQvam DaghermeH bIvumqu´ta´mo´
(src)="56"> ( აპლოდისმენტები )
(trg)="50"> ( quvmoHmeH wabmey )