# is/AynKvwOsKWlm.xml.gz
# ky/AynKvwOsKWlm.xml.gz
(src)="1"> Við mennirnir höfum vitað í þúsundir ára , bara með því að horfa á umhverfi okkar
(src)="2"> Það eru mismunandi efni .
(trg)="1"> Биз , адамдар миңдеген жылдар бою жөн гана айлана чөйрөгө көз салып , ар кандай заттар бар экенин билгенбиз жана бул заттар ар кандай касиетке ээ .
(src)="3"> Þessi mismunandi efni .... hafa mismunandi eiginleika .
(src)="4"> Ekki aðeins hafa þau mismunandi eiginleika ; eitt gæti endurkastað ljós á sérstakan hátt , eða ekki endurkastað ljósi .
(src)="5"> Eða haft sérstakan lit , eða haft sérstakt hitastig ; verið vökvi , gas eða í föstu formi .
(trg)="2"> Алар касиеттери менен гана айырмаланган эмес ; алар жарыкты кандайдыр бир деңгээлде чагылдыра , алышкан же таптакыр чагылдыра алышкан эмес белгилүү бир түстө , белгилүү температурада болгон жана белгилүү бир температурага ээ боло алган . суюк , газ же катуу абалда боло алган .
(src)="6"> Við höfum tekið eftir að þau tengjast hvort örðu við sérstakar aðstæður .
(trg)="3"> Биз белгилүү бир шарттарда алар бири- бири менен , аракеттенерин байкай баштадык .
(src)="7"> og hér eru myndir af nokkrum efnum .
(src)="8"> Hérna er Karbon , og það er í föstu formi
(trg)="4"> Мына бул жерде заттардын сүрөттөлүшү : мына бул жерде көмүртек , ал эми бул графит формасында бул жерде коргошун , а бул жерде алтын .
(src)="9"> Þetta hérna er blý ; þetta er gull og all sem ég hef teiknað , sem ég sýni myndir af hér , ég fékk þær allar frá þessari vefsíðu þarna
(trg)="5"> Мен тарткан жана сүрөттөрдө көрсөткөн заттардын баардыгын мына бул вебсайттан алдым .
(src)="10"> Öll þessi efni eru í föstum formi , en við vitum líka að ... það eru vissar gerðir af lofti í þeim , þú veist , vissar gerðir af loft eindum , og eftir því hvaða loft eindir þú ert að horfa á hvort það er kolefni , eða súrefni , eða nítur , það lýtur út fyrir að hafa mismunandi gerðir af eiginleikum .
(trg)="6"> Булардын баардыгы катуу абалда , бирок бизге белгилүү ...
(trg)="7"> Эгерде аларда абанын белгилүү бир түрү болсо , анда мындай болмок , абанын бөлүкчөлөрүнүн белгилүү түрлөрү , абанын бөлүкчөлөрүнүн кайсы тибине көз карандылыгына карата көрүп жатканыңарга карата көрүнөт мейли бул көмүртек , кычкылтек же азот болсун , алар ар түрдүү касиетти көрсөтөт .
(src)="11"> Eða , það eru önnur efni sem geta verið vökvi , eða jafnvel ef þú hitar efni upp .
(trg)="8"> Же , бир нече башка нерселер суюктук боло алышат , же ар түрдүү заттарды жогорку температурага чейин ысытса алар суюктук боло алат
(src)="12"> Ef þú hitar gull eða blý nógu mikið , gætiru fengið vökva .
(trg)="9"> Эгерде силер алтынды же күмүштү белгилүү температурага чейин жылытсаңар силер суюктук ала аласыңар .
(src)="13"> Eða ef þú --- brennur þetta kolefni , geturu fengið það í gas form , getur þú leyst það út í andrúmsloftið , þú getur brotið það upp .
(trg)="10"> Же , эгер силер көмүртекти күйгүзсөңөр аны газ абалында ала аласыңар жана аны атмосферага чыгара аласыңар жана силер анын структурасын буза аласыңар .
(src)="14"> Þetta eru hlutir sem við öll eiginlega sem mannkin höfum orðið vitni að í þúsundir ára .
(trg)="11"> Булар - биз кандайдыр бир өлчөмдө билген нерселер адамзат миңдеген жылдар бою байкаган нерселер .
(src)="15"> En það leiðir að eðlilegri spurningu sem var áður heimspekileg spurning , en núna getum við svarað henni betur , og sé spurning er , ef þú brýtur niðru þetta kolefni í smærri og smærri hluta , ef það eru einhverjir minnstu hlutar , einhverjir minnstu hlutar þessa efnis sem hafa þó enn eiginleika kolefnis ;
(trg)="12"> Булардын баары бизди табигый суроого алып келет . көндүм болгон философиялык суроого , бирок эми биз бир аз болсо да жакшыраак жооп бере алабыз . жана ал суроо бул , эгер силер бул көмүртекти бузууну уланта берсеңер өтө майда жана майда бөлүкчөлөргө чейин , анда эң майда бөлүкчө болобу ? бул заттын мүмкүн болгон эң кичине бөлүгү көмүртекти , анын касиеттерин сактай алабы ?
(src)="16"> Og ef þú myndir svo einhvernveginn brjóta það jafnvel lengra , myndir þú missa eiginleika kolefnis ?
(trg)="13"> А эгерде кандайдыр бир жол менен бузууну уланта берсеңер анда анын касиеттерин жоготот белеңер ?
(src)="17"> Og svarið er , já .
(trg)="14"> Мына жооп : болот .
(src)="18"> Þannig að til að skilja þetta . við köllum þessi mismunandi efni , þessi hreinu efni sem hafa mismunandi eiginleika við vist hitastig , og bregðast við á vissan hátt , við köllum þau frumefni .
(trg)="15"> Биздин терминологияны түшүнүү үчүн : булар ар кандай таза заттар белгилүү бир температурада белгилүү касиеттерге ээ болгон жана кандайдыр бир мүнөздө аракеттенишкен бөлүкчөлөрдү биз химиялык элементтер деп атайбыз ,
(src)="19"> Kolefni er frumefni .
(trg)="16"> Көмүртек - бул элемент .
(src)="20"> Blý er frumefni .
(trg)="17"> Коргошун - бул элемент .
(src)="21"> Gull er frumefni .
(trg)="18"> Алтын - бул элемент .
(src)="22"> Þú gætir sagt að vatn sé frumefni .
(trg)="19"> А сиздер айта аласыздарбы суу да элемент деп .
(src)="23"> Og í gegnum söguna hefur fólk talið vatn vera frumefni .
(trg)="20"> Адамдар өткөн мезгилде да сууну элемент деп айтышкан .
(src)="24"> En núna vitum við að vatn er búið til úr ennþá einfaldari frumefnum .
(trg)="21"> Бирок биз бүгүн суу жөнөкөй элементтерден турарын билебиз .
(src)="25"> Það er búð til úr súrefni og vetni .
(trg)="22"> Ал кычкылтектен жана суутектен турат
(src)="26"> Og öll frumefnin okkar eru talin upp hér í frumeindartöflunni .
(trg)="23"> Бизге белгилүү элементтердин баардыгы мында , химиялык элементтердин мезгилдик таблицасында көрсөтүлгөн .
(src)="27"> C þýðir kolefni
(trg)="24"> Көмүртек " C " менен белгиленет " Carbon " .
(src)="28"> --- Ég ætla bara að fara yfir þessi sem eru mjög tengd okkur mönnunum -- en með tímanum muntu eflaust þekkja þau öll .
(src)="29"> Þetta er sórefni .
(trg)="25"> Мен азыр адамзат үчүн эң маанилүүлөрүн гана айтканы жатам -- бирок убакыт өткөн сайын алардын баардыгы менен таанышасыңар . Бул кычкылтек .
(src)="30"> Þetta er nítur .
(trg)="26"> Бул азот .
(src)="31"> Þetta er sílikón .
(trg)="27"> Бул кремний .
(src)="32"> Þetta er --- Au er gull .
(trg)="28"> Бул " Au " , алтын .
(src)="33"> Þetta er blý .
(trg)="29"> Бул - коргошун .
(src)="34"> Og frumstæasta eining þessa frumeinda er frumeind .
(trg)="30"> Бул элементтердин эң майда бөлүкчөсү атом болуп саналат .
(src)="35"> Þannig að ef þú myndir leita betur og ef þú myndir taka minni og minni búta af frumefninu .
(src)="36"> Á endanum myndir þú sjá kolefnis frumeind .
(trg)="31"> Эгер силер заттарды казганды уланта берсеңер жана эң майда бөлүкчөлөргө майдалоону уланта берсеңер аягында көмүртектин атомун аласыңар .
(src)="37"> Gerum það sama hérna , á endanum myndiru sjá gull frumeind .
(trg)="32"> Ушуну эле алтын менен жүргүзсөңөр аягында алтындын атомун ала аласыңар .
(src)="38"> Ef þú gerðir það sama hér , myndiru á endanum fá þessa litlu
(trg)="33"> Ушундай эле нерсени бул жерде жасасаңар аягында силер бул кичинекей майда нерсени аласыңар
(src)="39"> -- hef ekki betra orð yfir það -- eind , sem þú myndir kalla blý frumeind .
(trg)="34"> Коргошун менен да ушундай кылганда коргошундун атому деген бөлүкчөнү аласыңар .
(src)="40"> Og þú myndir ekki geta brotið það meira í sundur og ennþá kalla það blý , þannig að það hefði ennþá eiginleika blýs .
(trg)="35"> Силер аны андан ары ажырата албайсыңар , бирок ал коргошун бойдон калат себеби ал мурункудай эле коргошундун касиеттерин алып жүрөт
(src)="41"> Bara til að gefa þér hugmynd
(src)="42"> -- þetta er í raun eitthvað sem ég á erfitt með að ímynda mér -- frumeindir eru svo útrúlega littlar .
(trg)="36"> Жөн гана силерге элестетүүгө мүмкүндүк берсем , бул чындыгында элестете албай турган нерсе --- атомдор укмуштуудай майда .
(src)="43"> Í alvöru , ótrúlega littlar .
(trg)="37"> Чындыгында , элестете албагандай майда .
(src)="44"> Þannig , til dæmis kolefni .
(trg)="38"> Ошентип мисалы , көмүртек .
(src)="45"> Hárið mitt er gert úr kolefni .
(trg)="39"> Менин чачым дагы көмүртектен турат .
(src)="46"> Í raun er ég að mestu gerður úr kolefni .
(trg)="40"> Чындыгында менин денемдин көпчүлүгү көмүртектен турат .
(src)="47"> Í raun flest allt sem er lifandi er gert úr kolefni .
(trg)="41"> Тирүү жандыктардын көпчүлүгү чындыгында көмүртектен жасалган .
(src)="48"> Þannig að ef þú tækir hárið mitt .
(trg)="42"> Ошентип силер менин чачымды алсаңар .
(src)="49"> Og hárið mitt er gert úr kolefni .
(trg)="43"> Менин чачым дагы көмүртектен турат .
(src)="50"> Hárið mitt er að mestu leyti kolefni .
(trg)="44"> Менин чачым дээрлик көмүртектен турат .
(src)="51"> Þannig að ef þú tækir hárið mitt hingað
(src)="52"> -- hárið mitt er ekki gult en það lýtur vel út á miðað við svarta litinn .
(trg)="45"> Ошентип силер менин чачымды мына бул жерден алсаңар менин чачым сары эмес бирок кара түс менен эң сонүн дал келет .
(src)="53"> Hárið mitt er svart , En ef þú gerðir það , myndir þú ekki sjá það á skjánum .
(trg)="46"> Менин чачтарым кара .
(trg)="47"> Бирок эгерде мен аларды экрандан көргөзсөм силер көрө алмак эмесиңер .
(src)="54"> En ef þú tækir hárið mitt hingað , Myndi ég spyrja þig hversu þykkta í kolefnisfrumeindum talið er hárið mitt ?
(trg)="48"> Эгер силер менин чачымды алсаңар , мен силерден сурамакмын менин чачтарым туурасынан канча көмүртектин атомунан турат ? деп
(src)="55"> Þannig að ef þú tækir þverskurð á hárið mitt , ekki lengdina , breiddina af hárinu mínu og segðir : hversu margar kolefnisfrumeindir á þykkt er það ?
(trg)="49"> Эгер силер менин чачымды туурасынан кессеңер , узунунан эмес анан сурасаңар : ал туурасынан канча көмүртектин атомунан турат деп ?
(src)="56"> Og þú gætir giskað Sal sagði mér að það sé mjög lítið , þannig að kannski eru þúsund kolefnisfrumeindir þarna , eða tíu þúsund , eða hundrað þúsund , og ég myndi segja , nei !
(trg)="50"> Силер билмексиңер , оо , ал бизге атомдор эң эле кичине болот деп айткан .
(trg)="51"> Демек , мында миңдеген көмүртектин атомдору , он миңдеген , жүз миңдеген көмүртек атомдору болушу мүмкүн .
(trg)="52"> А мен " Жок " деп айтмакмын .
(src)="57"> Það eru ein milljón kolefnisfrumeindir .
(trg)="53"> Мында бир миллион көмүртек атому .
(src)="58"> Eða þú gætir tengt saman milljón kolefnisfrumeindir yfir breidd meðal hár mannsekju .
(trg)="54"> Силер бир миллион көмүртектин атомун , узундугу чачтын туурасына барабар болгон узундукта чое алмаксыңар .
(src)="59"> Og þetta er auðvitað slumpað , það eru ekki nákvæmlega milljón , en þetta géfur þér færi á að skilja hversu líti frumeind er .
(trg)="55"> Албетте , бул жакындатылган гана түшүнүк алар туура 1, 000, 000 эмес .
(trg)="56"> Бирок бул силерге атомдор канчалык кичинекей экенин сезүүгө мүмкүнчүлүк берет .
(src)="60"> Þú veist , taktu hár af höfði þér og ímyndaðu þér að setja milljínir hluta hlið við hlið þvert yfir breidd hársins , ekki lengdina , heldur breiddina á hárinu .
(trg)="57"> Өзүңөрдүн бир тал чачыңарды жулуп алып ал чачтын туурасы боюнча бири- бирине жакын тургандай кылып ага бир миллион нерселерди кантип батыра аларыңарды элестеткиле .
(src)="61"> Það er meira að segja erfitt að sjá breidd hárs .
(src)="62"> Og það væru milljón kolefnis frumeindir þvert yfir það .
(trg)="58"> Бул кандай калыңдыктагы чач экендигин жана анда бир миллион атом бар экендигин көрүүгө мүмкүн эмес .
(src)="63"> Þetta væri nokkuð sniðugt í sjálfum sér
(trg)="59"> Бул өзүнчө эле бир укмуш .
(src)="64"> -- við vitum að það er þessi frumstæði byggingarsteinn kolefnis , þessi frumstæða eining allra frumefna .
(trg)="60"> Бизге көмүртектин эң майда бөлүкчөлөрү
(trg)="61"> " курулуш блоктор " , " кирпичтер " бар экендиги белгилүү жеке эле көмүртектики эмес , башка элементтердики да
(src)="65"> En það sem er ennþá sniðugara en það er að þessar einingar eru tengdar hver örðurm .
(src)="66"> Kolefnisfrumeind er gerð úr ennþá frumstæðari eindum .
(trg)="62"> Дагы эң кызыгы бул блоктор бири бири менен байланышкан . көмүртектин атому дагы " фундаменталдык " бөлүкчөлөрдөн турат .
(src)="67"> Gull frumeind er gerð úr ennþá frumstæðari eindum .
(trg)="63"> Алтындын атому да фундаменталдык бөлүкчөлөрдөн турат ,
(src)="68"> Og þau eru útskérð með hvernig þessar frumstæðu eindir raðast upp .
(trg)="64"> Элементтер бул фундаменталдык бөлүкчөлөрдүн кандай уюшулганы менен аныкталат .
(src)="69"> Og ef þú myndir breyta fjölda frumstæðra einda .
(trg)="65"> Эгер силер элементтердин элементардык бөлүкчөлөрүнүн санын өзгөртө алсаңар ошол элементтин касиеттерин да көмүртектин атомунан турат
(src)="70"> Gætiru breytt eiginleikum þess efnis , hvernig það myndi hegða sér , eða jafnvel breyta frumefninu sjálfu .
(trg)="66"> - деп өзгөртө алар элеңер . ал кантип реакцияга кирерин , же өзүңөр ал элементти башка элементке өзгөртө алмаксыңар .
(src)="71"> Og bara til að skilja þetta ögn betur .
(src)="72"> Við skulum ræða þessar frumeindir betur .
(trg)="67"> Жөн эле жакшыраак түшүнүү үчүн , келгиле фундаменталдык бөлүкчөлөр жөнүндө сүйлөшөлү .
(src)="73"> Þú ert með róteindina .
(trg)="68"> Ошентип силерде протон бар дейли
(src)="74"> Og róteindin er í raun það sem segir til um
(trg)="69"> Протон аныктайт .....
(src)="75"> -- fjöldi róteinda í kjarna frumeindar og ég mun tala um kjarnan eftir augnablik -- er það sem segir til um hver frumeindin er .
(trg)="70"> Атомдун ядросундагы протондун саны элементти аныктайт . жана мен ядролор жөнүндө айтам ал элементи аныктайт .
(src)="76"> Þannig að þetta er sérkenni frumeindar .
(trg)="71"> Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот ,
(src)="77"> Þeggar þú lýtur á frumeindatöfluna , þá er hún skrifuð eftir frumeinda tölum , og frumeinda tala er í raun fjöldi róteinda í frumeind .
(trg)="72"> Эгер силер мезгилдик таблицаны карасаңар элементтер атомдук номеринин өсүшүнө карата жайгашканын көрөсүңөр .
(trg)="73"> Атомдук катар номери - бул элементтеги протондун саны .