# gl/Z9eJBsEqkhkU.xml.gz
# ry/Z9eJBsEqkhkU.xml.gz
(src)="1"> Éste é o Gran Colisionador de Hadróns .
(trg)="1"> То Вельки Гадронски Збивач .
(src)="2"> Ten 27 kilómetros de circunferencia ; é o meirande experimento centífico endexamais intentado .
(trg)="2"> Ма 27 километри у обсягу .
(trg)="3"> То найвекши наукови експеримент по нєшка .
(src)="3"> Máis de 10 . 000 físicos e enxeñeiros
(src)="4"> De 85 países do mundo reunímonos durante varias décadas para crear esta máquina .
(trg)="4"> Вецей як 10 . 000 физичарох и инженєрох зоз 85 жемох на швеце ше здружели пред даскелїма декадами же би вибудовали тоту машину .
(src)="5"> O que facemos é acelerar protóns -- é dicir , núcleos de hidróxeno -- a aproximadamente o 99 . 999999 por cento da velocidade da luz .
(trg)="5"> Цо ми робиме то же пошвидшуєме протони -- водонїково ядра -- по колоо 99, 999999 проценти швидкосци швтла .
(src)="7"> A esa velocidade , atravesan eses 27 kilómetros 11 . 000 veces por segundo .
(trg)="7"> З тоту швидкосцу вони кружа по тих 27 километрох 11 . 000 раз у секунди .
(src)="8"> E facémolos colisionar con outro feixe de protóns que circulan en dirección oposta .
(trg)="8"> И ми их збиваме зоз другим цеком протонох хтори ше рушаю у процивним напряме .
(src)="9"> Facémolos colisionar en detectores xigantes .
(trg)="9"> Збиваме их нука у ґиґантских детекторох .
(src)="10"> Son básicamente cámaras dixitais .
(trg)="10"> Вони у сущносци диґитални камери .
(src)="11"> E ista é na que eu traballo , ATLAS .
(trg)="11"> И то єден з нїх на хторим я робим , АТЛАС .
(src)="12"> Fagámonos unha idea do tamaño -- aquí debaixo podemos ver unha persoa tamaño estándar na UE .
(trg)="12"> Да достанєце чувство їх велькосци -- можеце видзиц тих стандардно високих
(trg)="13"> Европейцох под нїма .
(src)="13"> ( Risas )
(trg)="14"> ( Шмих )
(src)="14"> Fagámonos unha idea do tamaño :
(trg)="15"> Пре чувство велькосци :
(src)="15"> 44 metros de ancho , 22 metros de diámetro , 7 . 000 toneladas .
(trg)="16"> 44 метери широки , 22 метери пречнїк , 7 . 000 тони .
(src)="16"> E recreamos as condicións presentes menos dunha milmillonésima de segundo despois do comenzo do universo -- hasta 600 millóns de veces por segundo dentro dese detector -- números inmensos .
(trg)="17"> А ми ту знова правиме условия яки були у милиярдитей часци секунди од початку универзуму и то 600 милиони раз у секунди нука у тим детектору -- огромни числа .
(src)="17"> E se ven esas pezas de metal ahí -- son enormes imáns que curvan partículas eléctricamente cargadas , para así medir a qué velocidade viaxan .
(trg)="18"> Кед видзице тоти метални фалати -- то огромни маґнети хтори скруцую наелектрисани часточки так ше може мерац швидкосц зоз хтоу путую .
(src)="18"> Ista é unha imaxe de fai un ano .
(trg)="19"> То слика знята пред роком .
(src)="19"> Os imáns están aí dentro .
(trg)="20"> Тоти маґнети там .
(src)="20"> E , de novo , unha persona real tamaño estándar na UE , así que podedes facervos unha idea da escala .
(trg)="21"> И , знова , стандардна европейска , особа , так маце даяке чувство розмирох .
(src)="21"> E é aí onde se crearán esos mini- Big Bangs , nalgún momento deste verán .
(trg)="22"> И то ту дзе ше мини- Биґ Банґ буду правиц дзешке на лєто того року .
(src)="22"> De feito , esta mañán recibín un correo decindo que hoxe rematamos de construir a última peza do ATLAS
(trg)="23"> Заправо , нєшка рано сом достал е- мейл дзе пише же зме праве нєшка закончели з будованьом остатнєй часци АТЛАС- у .
(src)="23"> Así que a día de hoxe está rematado .
(trg)="24"> Нєшка то закончене .
(src)="24"> Gostaríame dicir que planexaba iso para TED , pero non foi así .
(trg)="25"> Любел би сом повесц же сом то плановал праве за ТЕД , алє сом нє плановал .
(src)="25"> Así que se rematou a día de hoxe .
(trg)="26"> Нєшка то закончене .
(src)="26"> ( Aplausos )
(trg)="27"> ( Кляпканє )
(src)="27"> Sí , é un logro marabilloso .
(trg)="28"> Гей , то чудесне досцигнуце .
(src)="28"> Pero preguntarédesvos , " ¿ Por qué ? "
(trg)="29"> Тераз , можеце ше питац " Прецо ?
(src)="29"> ¿ Por qué crear as condicións presentes menos dunha milmillonésima de segundo tras o comezo do universo ?
(trg)="30"> Прецо стваряц условия яки були присутни у менєй як милиярдитей часци секунди ? "
(src)="30"> Ben , se os físicos de partículas son algo é ambiciosos .
(trg)="31"> Физичаре часточкох амбициозни .
(src)="31"> E o obxectivo da física de partículas é comprender de qué está feito todo , e como se mantén todo unido .
(trg)="32"> Циль физики часточкох то розумиц з чого шицко направене и як то стої вєдно .
(src)="32"> E por " todo " quero dicir , por suposto , ti e eu , a Terra , o Sol ,
(src)="33"> Os centos de miles de millóns de soles na nosa galaxia e os centos de miles de millóns de galaxias no universo observable .
(trg)="33"> Под шицким , розумим мнє и вас , Жем , Слунко , 100 милиярди слунка у нашей ґалаксиї и 100 милиярди ґалаксиї у обачлївим универзуме .
(src)="34"> Absolutamente todo .
(trg)="34"> Апсолутно шицко .
(src)="35"> Agora podes dicir , " Ben , vale , ¿ pero por qué non limitarnos a observar ?
(trg)="35"> Можеце повесц " Чом нє патриц на ньго ? "
(src)="36"> ¿ Sabes ?
(src)="37"> Se queres saber de qué estou feito , obsérvame . "
(trg)="36"> Кед сцеце знац з чого сом , опатьце . "
(src)="38"> Ben , descubrimos que según miras atrás no tempo , o universo vólvese máis e máis quente , máis e máis denso , e máis e máis simple .
(trg)="37"> Нашли зме же кед патрице до прешлосци , универзум постава цеплєйши и цеплєйши , вше густейши и вше простейши .
(src)="39"> De momento non hai ningunha razón que coñeza para iso , pero ese parece ser o caso .
(trg)="38"> Нєт окремней причини же сом того свидоми , алє випатра же то случай .
(src)="40"> Así que , de volta ós primeiros intres do universo , cremos que era moi simple e comprensible
(trg)="39"> Так , вельо назад ґу початком унивезуму , вериме же вон бул єдноставни и розумлїви .
(src)="41"> Toda esta complexidade , todo o camiño a éstas cousas marabillosas -- o cerebro humán -- son unha propiedade dun vello , frío e complicado universo .
(trg)="40"> Шицка зложеносц аж по чудесни ствари -- людски розум -- припадаю старому и жимному и компликованому универзуму .
(src)="42"> De volta ó comezo , na primeira milmillonésima de segundo , cremos , ou temos observado , que era moi simple .
(trg)="41"> На початку , у милиярдитей часци секунди , вериме , спатрели зме , вон бул барз прости .
(src)="43"> É case coma ... imaxina un floco de neve na tua man , míralo e é un obxecto increíblemente compricado e belo .
(trg)="42"> То скоро як ... задумайце пахульку на дланї .
(trg)="43"> Патрице и вона нєвироятно компликована прекрасни обєкт .
(src)="44"> Pero se o quentas derretirase nunha poza , e poderás ver que en realidade estaba feito só de H2O , auga .
(trg)="44"> Алє , як ю зогриваце , вона ше розпущує и постава капка води и годни сце видзиц же , заправо , була направена зоз H20 , - води .
(src)="45"> Do mesmo xeito ollamos atrás no tempo para entender de qué está feito o universo .
(trg)="45"> У таким змислу ми патриме назад у часу да розумиме зоз чого направени универзум .
(src)="46"> E , a día de hoxe , está feito destas cousas .
(trg)="46"> И , по нєшка , направени є зоз тих стварох .
(src)="47"> Só 12 partículas de materia , unidas por catro forzas da natureza .
(trg)="47"> Лєм 12 часточки материї злїпени вєдно зоз штирома природнима силами .
(src)="48"> Os quarks , esas cousas rosadas , son as que forman protóns e neutróns que compoñen os núcleos atómicos do teu corpo .
(trg)="48"> Кварки , целово , з протонох и неутронох хтори творя атомни ядра у нашим целу .
(src)="49"> O electrón -- iso que flota arredor do núcleo atómico -- mantido en órbita , por certo , pola forza electromagnética transportada por ésta cousa , o fotón .
(trg)="49"> Електрон -- ствар цо ше руша доокола атомного ядра -- стої у орбити пре електромаґнетней сили хтору ма тота ствар , протон .
(src)="50"> Os quarks mantéñense unidos por outras cousas chamadas gluóns .
(trg)="50"> Кварки злїпени вєдно з ґлуонами .
(src)="51"> E estes tipos daquí son a forza nuclear débil , probablemente a menos familiar
(trg)="51"> Тоти хлапци , ту , то слаби нуклеарни сили , вироятно найменєй познати .
(src)="52"> Mais sen ela o sol non brillaría .
(trg)="52"> Алє без нїх , слунко би нє швицело .
(src)="53"> E cando o sol brilla expúlsanse grandes cantidades destas cousas chamadas neutrinos .
(trg)="53"> Kед слунко швици , посила дужи количества неутронох цо ше вилїваю з нього .
(src)="54"> De feito , se miras á unlla do teu polgar -- aproximadamente un centímetro cadrado -- hai aproximadamente uns 60 mil millóns de neutrinos por segundo do sol , pasando a través de cada centímetro cadrado do teu corpo .
(trg)="54"> Заправо , кед би сце попатрели на ваш нохец поверхносци коло квадратого центиметру -- там коло 60 милиярди неутрина и секунди зоз слунка и преходза през кажди квадратни цент вашиго цела .
(src)="55"> Mais non os sintes porque a forza débil está ben nomeada .
(src)="56"> Moi curto alcance e moi débil , así que simplemente voan a través de tí .
(trg)="55"> Вашо цело их нє чувствує , прето же слаба сила точно наволана -- дїйствує на барз кратко и барз слабо , так же вони лєм прелєца през вас .
(src)="57"> E estas partículas foron descubertas máis ben no último século .
(trg)="56"> Тоти часточки були пренайдзени цеком прешлого вику , у главним .
(src)="58"> A primeira , o electrón , foi descuberta en 1897 , e a última , esta cousa chamada o neutrino tauónico , no ano 2000 .
(trg)="57"> Перша , електрон , була пренайдзена 1897 , а остатня , ствар волана тау неутрино , року 2000 .
(src)="59"> De feito --
(src)="60"> Ía decir aquí ó lado , en Chicago .
(src)="61"> Seica é un país grande
(trg)="58"> Заправо праве -- сцел сом повесц , праве на драги за Чикаґо .
(src)="62"> América , ¿ non sí ?
(trg)="59"> Знам же то велька жем Америка , чи нє ?
(src)="63"> Aquí ó lado .
(trg)="60"> Праве на драги .
(src)="64"> Respecto ó universo é aquí ó lado .
(trg)="61"> Спрам универзуму , то праве на драги .
(src)="65"> ( Risas )
(trg)="62"> ( Шмих )
(src)="66"> Isto foi descuberto no ano 2000 , así que é unha escea recente .
(trg)="63"> Тота ствар пренайдзена року 2000 , так же то релативно нова слика .
(src)="67"> Unha das cousas que atopo marabillosas é que descubriramos calquera delas , cando descubres o pequenas que son .
(trg)="64"> Єдна з чудесних стварох , заправо , за мнє , то же зме пренашли єдну з нїх , кед знаце яки су дробенки .
(src)="68"> ¿ Sabes ? , son un cambio de escala respecto a todo o universo observable .
(trg)="65"> Вони лєм єден крочай у срозмирох цалого видлївого универзуму .
(src)="69"> 100 mil millóns de galaxias , a 13 . 700 millóns de anos luz -- un cambio de escala de iso a Monterey é aproximadamente o mesmo que de Monterey a éstas cousas .
(trg)="66"> Так , 100 милиярди ґалаксиї , 13, 7 милиярди шветлосних рокох -- лєм крочай у срозмири оталь по Монтерей , то исте як од Монтерею по тоти ствари .
(src)="70"> Absoluta e exquisitamente diminutas , e prácticamente descubrímolas todas .
(trg)="67"> Апсолутно , прекрасно дробеньки , а заш лєм , ми пренашли скоро цали сет .
(src)="71"> Un dos meus máis ilustres predecesores , na Universidade de Manchester , Ernest Rutherford , descubridor do núcleo do átomo , dixo unha vez , " Toda cencia é ou ben física ou filatelia . "
(trg)="68"> Так єден з моїх найславнєйших предходнїкох на Манчестерским Универзитету ,
(trg)="69"> Ернест Рутерфорд , пренашол атомне ядро , раз гуторел :
(trg)="70"> " Шицки науки то лєбо физика лєбо зберанє поштових маркох " .
(src)="72"> Ben , non creo que quixera insultar ó resto da cencia , aínda que sendo de Nova Zelanda é posible .
(trg)="71"> Нє , нє думам же сцел увредзиц остаток наукох , a почим є з Нового Зеланду , и то можлїве .
(src)="73"> ( Risas )
(trg)="72"> ( Шмих )
(src)="74"> O que quería dicir é que , en realidade , o que fixemos aquí é filatelia --
(trg)="73"> Цо зме зробели по тераз , то заправо зберанє поштових маркох .
(src)="75"> De acordo , descubrimos as partículas , mais a menos que entendas a razón subxacente para ese patrón -- é dicir , por qué está construido dese xeito -- en realidade o que fixeches é filatelia -- non fixeches ciencia .
(trg)="74"> У шоре , пренашли зме часточки , алє док нє порозумице основну причину за таки шаблон , прецо то створене так як є заправо збераце марки .
(trg)="75"> То нє наука .
(src)="76"> Afortunadamente , temos ó que é probablemente un dos meirandes descubrimentos centíficos do século 20 respaldando ese patrón .
(trg)="76"> На щесце , маме вироятно найвекши наукови досяг двацетого вику хтори подупера тот шаблон .
(src)="77"> Son as leis de Newton , se queres , da física de partículas .
(trg)="77"> То Нютново закони , кед сцеце так , физики часточкох .
(trg)="78"> Вола ше Стандардни Модел
(src)="78"> Chámase o " modelo estándar " -- ecuación matemática fermosamente simple .
(trg)="79"> -- прекрасно проста математична єдначина .
(src)="79"> Poderías poñela nunha camiseta , o que sempre é símbolo de elegancia .
(trg)="80"> Можеце ю прилїпиц на преднї бок маїци цо вше знак елеґанциї .
(src)="80"> Iso é .
(trg)="81"> То шицко .
(src)="81"> ( Risas )
(trg)="82"> ( Шмих )
(src)="82"> Fun algo insincero , porque prolonguei isto ó seu maximo detalle .
(trg)="83"> Бул сом нєщири прето же сом то винєсол у шицких брудних детальох .
(src)="83"> Ista ecuación , porén , permíteche calcular todo o que ocorre no universo
(src)="84"> -- agás a gravidade -- .
(trg)="84"> Тота єдначина вам допущує вираховац шицко , окрем ґравитациї цо ше збува у универзуму .
(src)="85"> Así que se queres saber porqué é o ceo azul , porqué os núcleos atómicos permanecen unidos -- en principio cun ordenador grande abondo -- porqué o ADN ten esa forma .
(trg)="85"> Дознац чом нєбо белаве , чом ше атоми вяжу вєдно , треба вам моцни компютер , прецо ДНК у фурми у якей є ...
(src)="86"> En principio deberías ser capaz de calculalo desde esa ecuación .
(src)="87"> Mais hai un problema .
(trg)="86"> Требали би сце мочи вираховац зоз тей єдначини .
(src)="88"> Alguén sabe cal é ?
(trg)="88"> Може дахто видзиц цо то ?
(src)="89"> Unha botella de champaña para quen mo diga .
(trg)="89"> Фляша шампаньцу за каждого хто ми пове .
(src)="90"> Poreino máis fácil , destacando unha das frases .
(trg)="90"> Олєгчам так же оддуєм єдну з ленийох .
(src)="91"> Básicamente cada un deses termos refíresa a algunha das partículas .
(trg)="91"> У основи , кажди з тих терминох ше одноши на даєдну часточку .
(src)="92"> Así que esas Ws de aí refírense ás Ws , e a como se manteñen unidas .
(trg)="92"> Тоти W ше одноша на W и як стоя вєдно .
(src)="93"> Eses portadores da forza débil , os Zeds , igual .
(trg)="93"> Тоти ношаче слабей сили , Z , так исто .
(src)="94"> Mais hai un símbolo extra nesta ecuación :
(trg)="94"> Алє ту єден екстра симбол у єднакосци :
(src)="95"> H .
(trg)="95"> H .
(src)="96"> Correcto , H
(trg)="96"> Точно , H .
(src)="97"> H quere dicir partícula de Higgs .
(trg)="97"> H означує Хиґсову часточку .
(src)="98"> As partículas de Higgs non foron descubertas .
(trg)="98"> Хиґсово часточки ище нє пренайдзени .
(src)="99"> Mais son necesarias -- son necesarias para que as matemáticas funcionen .
(trg)="99"> Алє вони нєобходни : вони нєобходни же би тота математика робела .
(src)="100"> Así que todos os cálculos exquisitamente detallados que podemos facer con esa ecuación marabillosa non serían posibles sen algo máis .
(trg)="100"> Так тоти деликатно детальни рахунки цо можеме зробиц зоз тоту чудесну єдначину нє були би можлїви без додатного фалатка .
(src)="101"> Así que é unha predicción -- unha predicción dunha nova partícula .
(trg)="101"> Ту предсказанє : предсказанє новей часточки .
(src)="102"> ¿ Qué fai ?
(trg)="102"> Цо вона роби ?
(src)="103"> Ben , tivemos moito tempo para atopar boas analoxías .
(trg)="103"> Длуго нам требало найсц добри аналоґиї .
(src)="104"> E nos anos 80 , cando queriamos os cartos para o LHC do goberno de Reino Unido ,
(trg)="104"> Кед зме 1980- тих глєдали пенєж за ВГЗ од анґлийскей влади
(src)="105"> Margaret Thatcher , por entón dixo :
(trg)="105"> Марґарета Тачер , теди гварела :
(src)="106"> " Rapaces , se podedes explicar de forma que un político poida entender qué demos estades a facer , tedes os cartos .
(trg)="106"> " Кед ви хлапци можеце обяшнїц на язику хтори политичаре можу розумиц , цо робице , можеце мац пенєж .
(src)="107"> Quero saber qué fai esa partícula de Higgs . "
(trg)="107"> Сцем знас цо Хиґс часточка роби . "