# az/Z9eJBsEqkhkU.xml.gz
# ry/Z9eJBsEqkhkU.xml.gz
(src)="1"> Bu Böyük Hadron Vuruşdurucusu ( BHÇ ) .
(trg)="1"> То Вельки Гадронски Збивач .
(src)="2"> 27 kilometr diametrində .
(trg)="2"> Ма 27 километри у обсягу .
(src)="3"> Ən böyük elmi təcrübə cəhdi .
(trg)="3"> То найвекши наукови експеримент по нєшка .
(src)="4"> 10, 000 ´i aşan fizikaçı və mühəndis , dünyanın 85 ölkəsindən illərcə bu maşını inşa etmək üçün bir yerə gəldilər .
(trg)="4"> Вецей як 10 . 000 физичарох и инженєрох зоз 85 жемох на швеце ше здружели пред даскелїма декадами же би вибудовали тоту машину .
(src)="5"> Etdiyimiz şey protonları - yəni , hidrogen nüvələrinin - işıq sürətinin % 99 . 999999 ´u qədər sürətləndirmək .
(trg)="5"> Цо ми робиме то же пошвидшуєме протони -- водонїково ядра -- по колоо 99, 999999 проценти швидкосци швтла .
(src)="6"> Bu sürətdə , 27 kilometri saniyədə 11, 000 dəfə turluyorlar .
(trg)="7"> З тоту швидкосцу вони кружа по тих 27 километрох 11 . 000 раз у секунди .
(src)="7"> Və onları , tərs istiqamətdə gedən başqa bir proton dəstəsi ilə çarpıştırıyoruz .
(trg)="8"> И ми их збиваме зоз другим цеком протонох хтори ше рушаю у процивним напряме .
(src)="8"> Nəhəng detektorlar içərisində çarpıştırıyoruz .
(trg)="9"> Збиваме их нука у ґиґантских детекторох .
(src)="9"> Əslində onlar bir dijital kamera .
(trg)="10"> Вони у сущносци диґитални камери .
(src)="10"> Və bu da mənim çalışdığım ATLAS .
(trg)="11"> И то єден з нїх на хторим я робим , АТЛАС .
(src)="11"> Ölçüsünü bir az anlamaq üçün altdakı AB standartlarındakı insanlara baxa bilərsiniz .
(trg)="12"> Да достанєце чувство їх велькосци -- можеце видзиц тих стандардно високих
(trg)="13"> Европейцох под нїма .
(src)="12"> ( Qəhqəhə )
(trg)="14"> ( Шмих )
(src)="13"> Ölçülərini bir az anlamısınız :
(trg)="15"> Пре чувство велькосци :
(src)="14"> 44 metr enində 22 metr diametrində , 7 min ton .
(trg)="16"> 44 метери широки , 22 метери пречнїк , 7 . 000 тони .
(src)="15"> Və bu dedektörün içində , kainatın başlanğıcından saniyənin milyardda birindən daha az qədər sonrakı şərtləri saniyədə 600 milyon dəfə qədər təkrar yaratıyoruz - nəhəng ədədlər .
(trg)="17"> А ми ту знова правиме условия яки були у милиярдитей часци секунди од початку универзуму и то 600 милиони раз у секунди нука у тим детектору -- огромни числа .
(src)="16"> Və oradakı metal parçalarını görürsünüzsə - bunlar , sürətlərini ölçək deyə elektrik yüklü parçacıqları əyən nəhəng maqnitlər .
(trg)="18"> Кед видзице тоти метални фалати -- то огромни маґнети хтори скруцую наелектрисани часточки так ше може мерац швидкосц зоз хтоу путую .
(src)="17"> Bu şəkil təxminən bir il əvvəl çəkildi .
(trg)="19"> То слика знята пред роком .
(src)="18"> Maqnit işdə orada .
(trg)="20"> Тоти маґнети там .
(src)="19"> Və , təkrar , AB standartlarına gerçək bir insan , miqyası bir az anlamanız üçün .
(trg)="21"> И , знова , стандардна европейска , особа , так маце даяке чувство розмирох .
(src)="20"> Və bu yaz bir gün , bu kiçik Big- Bangdan işdə orada yaradılacaq .
(trg)="22"> И то ту дзе ше мини- Биґ Банґ буду правиц дзешке на лєто того року .
(src)="21"> Və əslində , bu səhər aldığım bir e- poçt
(src)="22"> ATLAS 'ın son parçasının inşaasını bu gün bitirdiyimizdə söyləyirdi .
(trg)="23"> Заправо , нєшка рано сом достал е- мейл дзе пише же зме праве нєшка закончели з будованьом остатнєй часци АТЛАС- у .
(src)="23"> Yəni bu gün etibarı ilə bitdi .
(trg)="24"> Нєшка то закончене .
(src)="24"> Bunu TED üçün planladığımız söyləmək istəyərdim ,
(src)="25"> lakin elə deyil .
(src)="26"> Nəticədə bu gün etibarı ilə tamamlandı .
(trg)="25"> Любел би сом повесц же сом то плановал праве за ТЕД , алє сом нє плановал .
(src)="27"> ( Alqışlar )
(trg)="27"> ( Кляпканє )
(src)="28"> Bəli , möcüzə bir müvəffəqiyyət .
(trg)="28"> Гей , то чудесне досцигнуце .
(src)="29"> Təbii ki , " Niyə ? " deyə soruşur ola bilərsiniz .
(trg)="29"> Тераз , можеце ше питац " Прецо ?
(src)="30"> " Niyə kainatın başlanğıcından saniyənin milyardda birindən daha qısa bir müddət sonrakı şərtlər Yaradılsın ? "
(trg)="30"> Прецо стваряц условия яки були присутни у менєй як милиярдитей часци секунди ? "
(src)="31"> Yaxşı , parçacıq fizikaçılar ehtiraslı olmazsalar heç bir şey deyildirlər .
(trg)="31"> Физичаре часточкох амбициозни .
(src)="32"> Və parçacıq fizikasının məqsədi hər şeyin səbəb meydana gəldiyini və necə bir yerdə dayandığını anlamaqdır .
(trg)="32"> Циль физики часточкох то розумиц з чого шицко направене и як то стої вєдно .
(src)="33"> Və " hər şey " dən qəsdim , təbii ki , mən , sən , dünya , günəş , və galaksimizdeki üz milyardlarla ulduz , və görünür kainatdakı üz milyardlarla qalaktika .
(trg)="33"> Под шицким , розумим мнє и вас , Жем , Слунко , 100 милиярди слунка у нашей ґалаксиї и 100 милиярди ґалаксиї у обачлївим универзуме .
(src)="34"> Qətiliklə hər şey .
(trg)="34"> Апсолутно шицко .
(src)="35"> İndi deyə bilərsiniz ki , " Yaxşı , o zaman niyə yalnız onlara baxmırıq ?
(trg)="35"> Можеце повесц " Чом нє патриц на ньго ? "
(src)="36"> Elə ya , əgər mənim səbəb yapıldığımı bilmək istəyirsənsə , mənə bax . "
(trg)="36"> Кед сцеце знац з чого сом , опатьце . "
(src)="37"> Belə ki , zamanda geriyə baxdığımızda kainatın istiləndikcə istiləndiyini , sıxlaşdıqca sıxlaşdığını və basitleştikçe basitleştiğini gördük .
(trg)="37"> Нашли зме же кед патрице до прешлосци , универзум постава цеплєйши и цеплєйши , вше густейши и вше простейши .
(src)="38"> İndi , bunun fərqində olduğum gerçək bir səbəbi yox , amma məsələ belə görünür .
(trg)="38"> Нєт окремней причини же сом того свидоми , алє випатра же то случай .
(src)="39"> Yəni , kainatın o ən Geridəki ilk zamanlarında çox sadə və aydın ola olduğuna inanırıq .
(trg)="39"> Так , вельо назад ґу початком унивезуму , вериме же вон бул єдноставни и розумлїви .
(src)="40"> Bütün bu qarışıqlıq , bu möcüzə şeylərə gedən yol - insan beyni kimi - soyuq və kompleks bir kainatın xüsusiyyəti .
(trg)="40"> Шицка зложеносц аж по чудесни ствари -- людски розум -- припадаю старому и жимному и компликованому универзуму .
(src)="41"> Başlanğıcda , ilk saniyənin milyardda birində kainatın çox sadə olduğuna inanırıq və ya elə müşahidə etdilər .
(trg)="41"> На початку , у милиярдитей часци секунди , вериме , спатрели зме , вон бул барз прости .
(src)="42"> Az qala bunun kimi ...
(trg)="42"> То скоро як ... задумайце пахульку на дланї .
(src)="43"> Əlinizdə bir qar dənəciyi xəyal edin , və ona baxın ; inanılmaz dərəcədə kompleks və gözəl bir obyekt .
(trg)="43"> Патрице и вона нєвироятно компликована прекрасни обєкт .
(src)="44"> Amma eşitdiyiniz zaman əriyib su olacaq , və siz onun yalnız H2O , yəni sudan edilmiş oluduğunu görə biləcəksiniz .
(trg)="44"> Алє , як ю зогриваце , вона ше розпущує и постава капка води и годни сце видзиц же , заправо , була направена зоз H20 , - води .
(src)="45"> Eyni şəkildə , biz də kainatın səbəb edildiyini anlamaq üçün , zamanda geriyə baxırıq .
(trg)="45"> У таким змислу ми патриме назад у часу да розумиме зоз чого направени универзум .
(src)="46"> Və bu gün etibarilə , kainat bunlardan edilmişdir .
(trg)="46"> И , по нєшка , направени є зоз тих стварох .
(src)="47"> Yalnız maddənin 12 dənəciyi , təbiətin dörd qüvvətiylə birlikdə yapışıq dayanır .
(trg)="47"> Лєм 12 часточки материї злїпени вєдно зоз штирома природнима силами .
(src)="48"> Quarklar , bu çəhrayı şeylər , bedeninizdeki atom nüvəsi təşkil proton və neytronları meydana gətirən şeylər .
(trg)="48"> Кварки , целово , з протонох и неутронох хтори творя атомни ядра у нашим целу .
(src)="49"> Elektron - bu atom nüvənin ətrafında dolanan şey - bu fotonun daşıdığı elektromaqnetik qüvvət ilə orbitdə dayanır .
(trg)="49"> Електрон -- ствар цо ше руша доокола атомного ядра -- стої у орбити пре електромаґнетней сили хтору ма тота ствар , протон .
(src)="50"> Quarklar gluon deyilən bu şeylərlə birlikdə yapışıq dayanır .
(trg)="50"> Кварки злїпени вєдно з ґлуонами .
(src)="51"> Və bunlar isə , zəif nüvə qüvvəsi , hərhalda ən xarici olanlar .
(trg)="51"> Тоти хлапци , ту , то слаби нуклеарни сили , вироятно найменєй познати .
(src)="52"> Amma onlar olmadan günəş ışıyamazdı .
(trg)="52"> Алє без нїх , слунко би нє швицело .
(src)="53"> Və günəş ışıdığında nötrino deyilən bu şeylərdən bol miqdarda əlinizə tökülür .
(trg)="53"> Kед слунко швици , посила дужи количества неутронох цо ше вилїваю з нього .
(src)="54"> Əslində , yalnız baş dırnağınıza baxsanız - bir santimetr kvadrat qədər - günəşdən bədəninizin hər santrimetre kvadratına saniyədə 60 milyard nötrino keçməsi kimi bir şey söz mövzusu .
(trg)="54"> Заправо , кед би сце попатрели на ваш нохец поверхносци коло квадратого центиметру -- там коло 60 милиярди неутрина и секунди зоз слунка и преходза през кажди квадратни цент вашиго цела .
(src)="55"> Amma onları hiss etmirsiniz , çünki zəif qüvvət doğru adlandırılmış .
(src)="56"> Çox qısa bir dekabrda və çox zəif , beləcə sizdən keçib gedirlər .
(trg)="55"> Вашо цело их нє чувствує , прето же слаба сила точно наволана -- дїйствує на барз кратко и барз слабо , так же вони лєм прелєца през вас .
(src)="57"> Və bu parçacıqlar az qala keçdiyimiz əsrdə kəşf edildi .
(trg)="56"> Тоти часточки були пренайдзени цеком прешлого вику , у главним .
(src)="58"> Birinci yol , elektron 1897- ci ildə kəşf edildi . və sonuncusu , bu " Tau neutrino " deyilən şey isə 2000- ci ildə .
(trg)="57"> Перша , електрон , була пренайдзена 1897 , а остатня , ствар волана тау неутрино , року 2000 .
(src)="59"> Əslində - şey deyəcəkdim , Şikagoda yolun başında .
(src)="60"> Bilirəm , bu böyük bir ölkə .
(trg)="58"> Заправо праве -- сцел сом повесц , праве на драги за Чикаґо .
(src)="61"> Amerika , deyilmi ?
(trg)="59"> Знам же то велька жем Америка , чи нє ?
(src)="62"> Hələ yolun başında .
(trg)="60"> Праве на драги .
(src)="63"> Kainata müqayisə et , hələ yolun başında .
(trg)="61"> Спрам универзуму , то праве на драги .
(src)="64"> ( Qəhqəhə )
(trg)="62"> ( Шмих )
(src)="65"> Bu şey 2000- ci ildə kəşf edildi .
(src)="66"> Yəni nisbətən yeni bir cədvəl .
(trg)="63"> Тота ствар пренайдзена року 2000 , так же то релативно нова слика .
(src)="67"> Möcüzə tapdığım şeylərdən biri də kəşf etdiyimiz şeyin nə qədər kiçik olduğunu fərq etmək .
(trg)="64"> Єдна з чудесних стварох , заправо , за мнє , то же зме пренашли єдну з нїх , кед знаце яки су дробенки .
(src)="68"> Yəni , bunlar bütün görünər kainata görə bir addım büyüklüğündeler .
(trg)="65"> Вони лєм єден крочай у срозмирох цалого видлївого универзуму .
(src)="69"> Yəni 100 milyard qalaktika 13 . 7 milyard işıq ili uzaklığında ikən - oradan Monterey 'e olan addım böyüklüyü , əslində ,
(src)="70"> Monterey 'den bu şeylərə qədərki addım böyüklüyü ilə eyni .
(trg)="66"> Так , 100 милиярди ґалаксиї , 13, 7 милиярди шветлосних рокох -- лєм крочай у срозмири оталь по Монтерей , то исте як од Монтерею по тоти ствари .
(src)="71"> Qətiliklə , böyük bir detal , və yenə də az qala bütün komandası kəşf etdik .
(trg)="67"> Апсолутно , прекрасно дробеньки , а заш лєм , ми пренашли скоро цали сет .
(src)="72"> Ən məşhur böyüklərimiz biri ,
(trg)="68"> Так єден з моїх найславнєйших предходнїкох на Манчестерским Универзитету ,
(src)="73"> Manchester Universitetindəki , Ernest Rutherford , atom nüvənin kaşifi , bir dəfə " Bütün elm ya fizika ya da pul kolleksiyası etməkdir " , demişdi .
(trg)="69"> Ернест Рутерфорд , пренашол атомне ядро , раз гуторел :
(trg)="70"> " Шицки науки то лєбо физика лєбо зберанє поштових маркох " .
(src)="74"> İndi , hər nə qədər elmi alçaltmaq istədiyini sanmasam da ,
(src)="75"> Yeni Zellandiyalı olduğu üçün bu mümkün ola bilər .
(trg)="71"> Нє , нє думам же сцел увредзиц остаток наукох , a почим є з Нового Зеланду , и то можлїве .
(src)="76"> ( Qəhqəhə )
(trg)="72"> ( Шмих )
(src)="77"> Amma demək istədiyi şey , etdiyimiz işin həqiqətən də pul koleksiyonculuğu olduğu .
(trg)="73"> Цо зме зробели по тераз , то заправо зберанє поштових маркох .
(src)="78"> Tamam , parçacıqları kəşf etdik ,
(src)="79"> lakin altındakı motivi səbəbini anlamadığınız müddətcə
(src)="80"> - Yəni , niyə bu şəkildə edildi - həqiqətən də etdiyiniz şey pul kolleksiyası , elm deyil .
(trg)="74"> У шоре , пренашли зме часточки , алє док нє порозумице основну причину за таки шаблон , прецо то створене так як є заправо збераце марки .
(src)="81"> Nəysə ki , sahib olduğumuz bəlkə də 20 . əsrin ən böyük elmi müvəffəqiyyətlərindən biri , bu motivi dəstəkləyir .
(trg)="76"> На щесце , маме вироятно найвекши наукови досяг двацетого вику хтори подупера тот шаблон .
(src)="82"> İstəsəniz parçacıq fizikasının Nyuton qanunları deyə bilərsiniz .
(trg)="77"> То Нютново закони , кед сцеце так , физики часточкох .
(trg)="78"> Вола ше Стандардни Модел
(src)="83"> Buna " standart model " deyilir - gözəl və sadə bir riyaziyyat tənliyi .
(trg)="79"> -- прекрасно проста математична єдначина .
(src)="84"> Bunu bir köynəyi önünə yapıştırabilirsiniz ki , həmişə zərifliyi simvolu olar .
(trg)="80"> Можеце ю прилїпиц на преднї бок маїци цо вше знак елеґанциї .
(src)="85"> Bu qədər .
(trg)="81"> То шицко .
(src)="86"> ( Qəhqəhə )
(trg)="82"> ( Шмих )
(src)="87"> Bir az ikiüzlülük edib , onu bütün ürperticiliğiyle açıqca göstərirəm .
(trg)="83"> Бул сом нєщири прето же сом то винєсол у шицких брудних детальох .
(src)="88"> Bu tənlik , kainatda baş verən hər şeyi
(src)="89"> - Cazibə xaric - hesablamanızı təmin edir .
(trg)="84"> Тота єдначина вам допущує вираховац шицко , окрем ґравитациї цо ше збува у универзуму .
(src)="90"> Deyək " səma səbəb mavi , atom nüvəsi necə bir yerdə dayanar " , bilmək istəyirsiniz ,
(src)="91"> - Prinsipdə , kifayət qədər böyük bir kompüteriniz varsa -
(src)="92"> DNT- nin şəkli səbəb elə .
(trg)="85"> Дознац чом нєбо белаве , чом ше атоми вяжу вєдно , треба вам моцни компютер , прецо ДНК у фурми у якей є ...
(src)="93"> Prinsipdə , bu tənlikdən hesaplayabilmelisiniz .
(src)="94"> Amma bir problem var .
(trg)="86"> Требали би сце мочи вираховац зоз тей єдначини .
(src)="95"> Nə olduğunu görə bilən varmı ?
(trg)="88"> Може дахто видзиц цо то ?
(src)="96"> Söyləyənə məndən bir şüşə şampan .
(trg)="89"> Фляша шампаньцу за каждого хто ми пове .
(src)="97"> Sətirlərdən birini böyüdərək kolaylaştırayım .
(trg)="90"> Олєгчам так же оддуєм єдну з ленийох .
(src)="98"> Əslində , bu terminlərin hər biri parçacıqların bəzilərini ifadə edir .
(trg)="91"> У основи , кажди з тих терминох ше одноши на даєдну часточку .
(src)="99"> Yəni buradakı " W " lar " W " ları və onların necə bir yerdə dayandığını ifadə edir .
(trg)="92"> Тоти W ше одноша на W и як стоя вєдно .
(src)="100"> Zəif qüvvətin bu daşıyıcıları da eyni , " Z " lər .
(trg)="93"> Тоти ношаче слабей сили , Z , так исто .
(src)="101"> Amma bu tənliyə artıqdan bir simvol var :
(trg)="94"> Алє ту єден екстра симбол у єднакосци :
(trg)="95"> H .
(src)="103"> Doğrudur , H .
(trg)="96"> Точно , H .
(src)="104"> H , Higgs parçacığını təmsil edir .
(trg)="97"> H означує Хиґсову часточку .
(src)="105"> Higgs parçacıqları daha kəşf .
(trg)="98"> Хиґсово часточки ище нє пренайдзени .
(src)="106"> Amma lazımlıdır - bu riyaziyyatın işləməsi üçün lazımlıdır .
(trg)="99"> Алє вони нєобходни : вони нєобходни же би тота математика робела .
(src)="107"> Yəni bu möcüzə tənliklə edə bütün incə detallı hesablar , artıqdan bir parça olmadan mümkün olmur .
(trg)="100"> Так тоти деликатно детальни рахунки цо можеме зробиц зоз тоту чудесну єдначину нє були би можлїви без додатного фалатка .
(src)="108"> Yəni bu bir təxmin --- yeni bir hissəciyin təxmini .
(trg)="101"> Ту предсказанє : предсказанє новей часточки .
(src)="109"> Nə edir ?
(trg)="102"> Цо вона роби ?
(src)="110"> Yaxşı , Yaxşı bənzətmələr tapmaq üçün çox zaman sərf etmişəm .
(trg)="103"> Длуго нам требало найсц добри аналоґиї .