# xml/pt/2009/1014762/3532932.xml.gz
# xml/tl/2009/1014762/3979137.xml.gz
(src)="1"> Por favor , oiça-me .
(trg)="1"> Dinggin mo ako , please
(src)="2"> Você , tal como eu , é um Homo sapiens .
(trg)="2"> Tulad mo ako , tao rin , matalino
(src)="3"> Um " humano inteligente " .
(src)="4"> A vida , um milagre no universo , apareceu há cerca de 4 mil milhões de anos .
(trg)="3"> Buhay , isang mirakulo ng mundo , lumabas apat na bilyong taong nakaraan .
(src)="5"> e nós , humanos , há apenas 200 mil anos .
(trg)="4"> At tayong tao 200,000 taong nakaraan .
(src)="6"> No entanto , conseguimos quebrar o equilíbrio que é tão essencial à vida .
(trg)="5"> Pero nagtagumpay tayo sa pagsira ng balanseng kailangan sa buhay .
(trg)="6"> Dinggin mong mabuti ang di pangkaraniwang kwento na sa iyo rin .
(src)="7"> Oiça cuidadosamente esta história extraordinária , que é a sua , e decida o que quer fazer com ela .
(trg)="7"> at mag-isip kung ano ang gagawin mo para dito .
(src)="8"> Estes são vestígios das nossas origens .
(trg)="8"> Ito ang mga labi ng ating pinagmulan .
(src)="9"> No início , o nosso planeta não era mais do que um caos de fogo .
(trg)="9"> Sa simula , ang ating planeta parang isang nagbabagang apoy , isang panganurin ng mga namuong alikabok lamang .
(src)="10"> Uma nuvem de partículas de poeira aglutinadas , semelhante a tantas aglomerações do Universo .
(trg)="10"> Tulad rin ng mga namumuong bagay sa kalawakan .
(trg)="11"> At dito lumabas ang isang kababalaghan ng buhay .
(src)="12"> Actualmente , a vida , a nossa vida , é apenas um elo numa cadeia de inumeráveis seres vivos que se sucederam na Terra , ao longo de quase quatro mil milhões de anos .
(trg)="12"> Ngayon , ang buhay , ang ating buhay , ay tulad ng isang dugtong ng kadena ng di matatawarang buhay na nagdugtong dugtong na halos 4 na bilyong taon na .
(src)="13"> E mesmo hoje , novos vulcões continuam a esculpir as nossas paisagens .
(trg)="13"> At kahit ngayon , mga bagong bulkan ay tuloy tuloy na naghuhubog sa ating kapatagan .
(src)="14"> Oferecem um vislumbre do aspecto da Terra aquando do seu nascimento , rocha derretida a surgir das profundezas , solidificando-se , rachando , borbulhando ou espalhando-se numa fina crosta , antes de ficar adormecida por algum tempo .
(trg)="14"> At nagbibigay ito ng sulyap sa ating mundo at kanyang pinagmulan , mga nagbabagang bato na pumapaibabaw mula sa kailaliman , namumuo , pumuputok at kumakalat sa ibabaw ng lupa , bago ito manahimik sa isang panahon .
(src)="15"> Estas espirais de fumo que rodopiam das entranhas da Terra testemunham a sua atmosfera original .
(src)="16"> Uma atmosfera desprovida de oxigénio .
(src)="17"> Uma atmosfera densa , carregada de vapor de água , cheia de dióxido de carbono .
(trg)="15"> Itong mga kumpol ng usok na umaalimbukay mula sa kailaliman ng mundo at maging saksi sa dati nitong kapaligiran ang dating walang hangin na oxygen ang makapal na hangin puno ng usok na tubig puno ng cardon dioxide isang pugon
(src)="19"> A Terra arrefeceu .
(trg)="16"> puno ng carbon dioxide at ang mundo ' y lumamig at ang usok tubig at naging ulan bumagsak , walang humpay
(src)="20"> O vapor de água condensou e caiu torrencialmente sobre a Terra .
(trg)="17"> Sa tamang agwat mula sa araw di malayo , di malapit ,
(src)="21"> À distância certa do Sol , nem muito longe nem muito perto , a Terra conseguiu conservar , água na forma líquida .
(trg)="18"> Ang mundo may tamang balanse kaya nitong mag-imbak ng tubig sa likidong uri .
(trg)="19"> Ang tubig ay gumawa ng kanyang daluyan .
(src)="22"> A água cava canais .
(src)="23"> Tal como as veias do corpo , ou ramos de árvores ,
(trg)="20"> Itoy parang mga ugat ng isang puno , mga sanga ng isang kahoy , ang mga daluyan ng dagta na ang tubig na ibinigay sa mundo .
(src)="25"> Os rios arrastaram os minerais das rochas , levando-os para o oceano de água doce .
(trg)="21"> mga mineral mula sa mga bato , ginutay ng mga ilog , gawing maalat , ang karagatan
(trg)="22"> At ang karagatan naging napakaalat .
(src)="27"> De onde viemos ?
(trg)="24"> Saan ba ang buhay unang umusbong ?
(src)="28"> Onde foi que a vida surgiu pela primeira vez ?
(trg)="25"> Isang kababalaghan ng panahon ,
(src)="29"> Um milagre do tempo .
(trg)="26"> Sinaunang uri na buhay andyan pa rin sa mga hot springs ng mundo
(src)="30"> Ainda existem formas de vida primitivas nas nascentes hidrotermais do globo .
(src)="31"> São elas as responsáveis , pelas suas cor .
(trg)="27"> Nagbibigay kulay sa mga ito tawag ditoy Archeobacteria
(src)="33"> Alimentam-se todas do calor da Terra .
(trg)="29"> Lahat , liban sa cyanobacteria ,
(src)="34"> Todas excepto as cianobactérias , ou as algas azuis .
(trg)="30"> O asul-berdeng lumot
(src)="35"> Apenas elas têm a capacidade de se virarem para o Sol para capturarem a sua energia .
(trg)="31"> Sila ito , kayang gamitin sikat ng araw kayang kumuha ng enerhiya dito
(src)="36"> São um antepassado vital de todas as espécies de plantas passadas e presentes .
(trg)="32"> Sila ang magandang ninuno ng ating kahapon at mga uri ng halaman ngayon .
(src)="37"> Estas pequenas bactérias e seus biliões de descendentes mudaram o destino do nosso planeta .
(trg)="33"> Itong maliliit na bacteria at ang million nitong pinanggalingan nagbago ng patutunguhan ng mundo .
(trg)="34"> Bumuo ng ating kapaligiran .
(src)="39"> Que aconteceu ao carbono que envenenava a atmosfera ?
(trg)="35"> Ano nga ba ang nangyari sa carbon na lumason sa ating kapaligiran ?
(trg)="36"> Andito pa ito nakakulong , sa balat ng lupa .
(src)="41"> Aqui , outrora foi um mar , habitado por microrganismos .
(trg)="37"> Heto , dati mayrong dagat na pinamumugaran ng micro-organism .
(trg)="38"> Pinatubo ang mga sigay na kinuha mula sa carbon ng atmosphere
(src)="42"> Criaram as suas conchas usando o carbono da atmosfera hoje , dissolvido no oceano .
(trg)="39"> Ngayon natunaw sa karagatan .
(src)="43"> Este estrato é formado por conchas acumuladas , desses biliões e biliões de microrganismos .
(trg)="40"> Itong latag ay mga namuong mga sigay nitong mga bilyun bilyong napakaliliit na organismo
(src)="44"> Graças a eles , esgotaram o carbono da atmosfera , e outras formas de vida puderam surgir .
(trg)="41"> Salamat sa kanila , carbon ay nahugasan sa kapaligiran .
(trg)="42"> at ang mga ibang buhay ay umusbong .
(src)="45"> Foi a vida que alterou a atmosfera .
(trg)="43"> Ito ang buhay na nagpabago sa kapaligiran .
(src)="46"> As plantas alimentaram-se da energia do Sol , o que lhes permitiu decompor as moléculas de água e retirar o oxigénio .
(src)="47"> E o oxigénio encheu o ar .
(trg)="44"> halamang buhay , kumakain mula sa araw , upang matunaw nito ang mga molecule ng tubig at kunin dito ang mga oxygen , at ang oxygen ay pinuno ang hangin ang ikot ng tubig ng mundo isang proseso sa tamang palipalit ,
(src)="48"> O ciclo da água na Terra é um processo de renovação constante .
(src)="49"> Quedas de água , vapor de água , nuvens , chuva , nascentes , rios , mares , oceanos , glaciares ...
(trg)="45"> Tubig talon , tubig usok , panganurin , ulan , mga batis , ilog , mga dagat , karagatan , yelo ...
(src)="50"> O ciclo nunca se quebra .
(trg)="47"> Na laging tama ang dami ng ng tubig sa mundo .
(src)="51"> Existe sempre a mesma quantidade de água na Terra .
(src)="52"> Todas as espécies que se sucederam na Terra beberam a mesma água .
(trg)="48"> Ang lahat ng sumunod na nilalang sa mundo , nakainom ng tubig .
(src)="53"> Dessa matéria espantosa que é a água .
(trg)="49"> Isang kahangahangang bagay , ang tubig .
(trg)="50"> Isa sa pinaka hindi estable sa lahat .
(src)="54"> Uma das mais instáveis de todas .
(src)="55"> Toma a forma líquida , como água corrente , gasosa , como vapor , ou sólida , como gelo .
(trg)="51"> Magiging likido muna para itoy dumaloy na tubig , gas na usok , o isang solidong yelo .
(src)="56"> Na Sibéria , as superfícies geladas do lagos , no Inverno , contêm vestígios das forças que a água liberta quando gela .
(trg)="52"> Sa Siberia , ang mga yelo sa ibabaw ng lawa sa taglamig mayron itong hibla ng pwersa na dinadala habang itong tubig nagyeyelo .
(trg)="53"> Magaan kaysa tubig , yelo ay lumulutang .
(src)="57"> Mais leve do que a água , o gelo flutua .
(src)="58"> Forma um manto que protege do frio , sob o qual a vida pode continuar .
(trg)="54"> Gumagawa ito ng pananggalang laban sa lamig , para ang buhay ay magpatuloy .
(src)="59"> O motor da vida é uma interligação .
(trg)="55"> Ang makina ng buhay ay may ugnayan .
(trg)="56"> Lahat ay magkadugtong .
(src)="60"> Tudo está ligado .
(trg)="57"> Walang may sapat .
(src)="61"> Nada é auto-suficiente .
(src)="62"> Água e ar são inseparáveis , unidos na vida e para a nossa vida na Terra .
(trg)="58"> Ang tubig at hangin di mapaghihiwalay , magkasama sa buhay at para sa ikabubuhay sa mundo .
(src)="64"> A extensão verde que espreita por entre as nuvens , é a fonte de oxigénio no ar .
(trg)="60"> Ang luntian lumalaganap sa ulap ay ang pinaggagalingan ng oxygen sa hangin .
(src)="65"> 70 % deste gás , sem o qual os nossos pulmões não podem funcionar , vem das algas que tingem a superfície dos oceanos .
(trg)="61"> 70 % ng gas na ito , na kung wala ang ating baga ay hindi gagana , nanggagaling sa mga algae na nagkukulay ng karagatan .
(src)="66"> A nossa Terra depende de um equilíbrio , em que todos os seres têm um papel a desempenhar e existem apenas através da existência de outro ser .
(trg)="62"> Ating mundo , umaasa sa isang balanse , dito ang lahat ng tao ay may ginagampanan nabubuhay lamang sa buhay ng ibang nilalang .
(src)="67"> Uma harmonia frágil e subtil que pode ser facilmente quebrada .
(trg)="63"> Ang malambot , babasaging pagsasama na madaling masira .
(src)="68"> Aqui , corais nasceram do casamento de algas e conchas .
(trg)="64"> Kaya naman , ang mga koral ay ipinanganak na kasama ang mga algae at sigay .
(src)="69"> Barreiras de coral cobrem menos de 1 % do leito marinho , mas providenciam abrigo para milhares de espécies de peixes , moluscos e algas .
(trg)="65"> Mga coral reefs na bumububong mababa sa 1 % ng paanan ng karagatan , pero nagbigay kanlungan sa libo libong species ng isda , mollusks at algae .
(trg)="66"> Ang tamang balanse ng karagatan ay nakasalalay sa kanila .
(src)="71"> A Terra conta o tempo em biliões de anos .
(trg)="67"> Ang mundo ay bumibilang ng panahon sa bilyon bilyong taon .
(src)="72"> Levou mais de 4 biliões de anos a criar as árvores .
(trg)="68"> Nangyayari ito higit sa bilyong taon para gumawa ng mga puno .
(src)="73"> Na cadeia das espécies , as árvores são muito importantes , uma escultura viva perfeita .
(trg)="69"> Sa kadena ng mga buhay ang kahoy ang pinakasukdulan , isang huwaran at buhay na iskulptura .
(trg)="70"> Ang mga kahoy di alintana ang gravity .
(src)="74"> As árvores desafiam a gravidade .
(src)="75"> São o único elemento natural em perpétuo movimento , em direcção ao céu .
(trg)="71"> Sila lamang ang isang natural na elemento na walang humpay gumagalaw tungo sa langit .
(src)="76"> Crescem tranquilamente em direcção ao Sol , que lhes nutre a folhagem .
(trg)="72"> Sila ay umuusbong , di nagmamadali tungo sa araw na nagyayabong sa kanyang dahon .
(src)="77"> Herdaram daquelas minúsculas cianobactérias a capacidade de capturar a energia da luz solar .
(trg)="73"> Minana nila ito sa mga miniscule cyanobacteria may pwersang kumuha ng enerhiya sa sikat .
(src)="78"> Armazenam-na e alimentam-se dela , transformando-a em madeira e folhas , que depois decompõem numa mistura de água , minerais , vegetais e matéria viva .
(trg)="74"> Iniimbak nila ito at kinakain , para maging kahoy at dahon , na mabubulok , magiging sama-sama tubig , mineral , gulayin at bagay na may buhay .
(src)="79"> E assim , gradualmente ,
(trg)="75"> Dahil dito , dahan dahan , ang lupa ay nabuo .
(src)="81"> Solos com uma incessante actividade de microrganismos , alimentando-se , escavando , arejando e transformando .
(trg)="76"> Mga lupa , binabahayan ng mga walang humpay na aktibidad ng mga micro-organism kumakain , humuhukay , nagbibigay - hangin at bumubuo .
(src)="82"> Produzem o húmus , a camada fértil a que está ligada toda a vida na terra .
(trg)="77"> Gumagawa sila ng humus , matabang patong kung saan ang buhay sa lupa nakatanikala .
(src)="83"> O que é que sabemos sobre a vida na Terra ?
(trg)="78"> Ano ang nalalaman natin sa mundo ?
(trg)="79"> Ilang mga bagay na may buhay ang nalalaman natin ?
(src)="84"> Quantas espécies conhecemos ?
(trg)="80"> Sampu sa mga ito ?
(src)="85"> Um décimo delas ?
(trg)="81"> Siguro isandaan ?
(src)="86"> Um centésimo talvez ?
(src)="87"> O que é que sabemos sobre os laços que as ligam ?
(trg)="82"> Ano ang nalalaman sa mga ugnayan na nagdudugtong sa kanila ?
(src)="88"> A Terra é um milagre , a vida continua a ser um mistério .
(trg)="83"> Ang mundo ay kababalaghan .
(trg)="84"> Ang buhay ay laging misteryo .
(src)="89"> Formaram-se famílias de animais , unidas por hábitos e rituais , que sobrevivem até à actualidade .
(trg)="85"> Pamilya ng mga hayop ay pinagsama - sama ng customs at rituals na nagpasalin salin sa mga henerasyon .
(src)="90"> Alguns adaptam-se á natureza dos seus pastos , e os seus pastos adaptam-se a eles .
(trg)="86"> Ang iba ' y nakasabay sa kanilang kinakain at ang kinakainang ito ' y nakasabay sa kanila .
(trg)="87"> At parehas nakikinabang .
(src)="91"> E ambos ganham .
(src)="92"> O animal sacia a fome e a árvore pode voltar a florir .
(trg)="88"> Ang mga hayop , pinupuno kanilang gutom at mga kahoy , yumayabong muli .
(src)="93"> Na grande aventura da vida na Terra , todas as espécies têm um papel , todas as espécies têm o seu lugar .
(trg)="89"> Sa isang pakikibaka ng buhay sa mundo , bawat species ay may ginagampanan , bawat species may kanya kanyang lugar .
(trg)="90"> Walang mahina walang mapaminsala .
(src)="94"> Nenhuma é fútil ou prejudicial .
(trg)="91"> Sila ' y nagbabalanseng lahat .
(src)="96"> E é aí que você , Homo sapiens ,
(src)="97"> " humano inteligente " , entra nesta história .
(trg)="92"> At andyan ka homo sapien , matalinong tao , pumasok sa kwento .
(src)="98"> Você , beneficia de um fabuloso legado com 4 biliões de anos , doado pela Terra .
(trg)="93"> nakinabang ka sa napakagandang bilyong taong pamana na ibinigay ng mundo .
(src)="99"> Você apareceu no cenário há 200.000 anos , mas já alterou a face do mundo .
(trg)="94"> Ikaw ay may 200,000 taong gulang lamang , pero ipinagbago mo ang mukha ng mundo .
(src)="100"> Apesar da sua vulnerabilidade , apoderou-se de todos os habitats , e conquistou fatias de território como nenhuma outra espécie antes de si .
(trg)="95"> Kahit sa iyong kahinaan , nasakupan mo ang ibang may buhay .
(trg)="96"> At sinakop ang teritoryo , na tulad mo rain nauna sayo .
(src)="101"> Depois de 180 mil anos nómadas , e graças a um clima mais ameno , os humanos instalaram-se .
(trg)="97"> Paglipas ng 180,000 taong pagalagala , at salamat sa isang magandang klima , ang mga tao ' y nanirahaan .
(src)="102"> Deixaram de depender da caça para sobreviver .
(trg)="98"> At sila ' y di na umaasa sa kanilang ikabubuhay .
(src)="103"> Decidiram viver em ambientes húmidos abundantes em peixes , caça e plantas silvestres .
(trg)="99"> Pinili nila na tumira sa mga wet environments na sagana sa isda , game at ligaw na mga halaman .
(src)="104"> Aí onde terra , água e vida se combinavam .
(trg)="100"> May mga lupain , tubig at buhay pinagsama .
(src)="105"> Ainda hoje , a maioria da humanidade vive nas linhas costeiras dos continentes , ou nas margens dos rios e lagos .
(trg)="101"> Kahit ngayon , ang karamihan ay naninirahan sa mga kontinente ng baybay dagat o sa mga tabing ilog at lawa .
(src)="106"> Por todo o Planeta , uma pessoa em quatro , vive como se vivia há 6,000 anos atrás , a sua única fonte de energia , é aquela que a Natureza providencia , anualmente .
(trg)="102"> Sa ating planeta , isang tao sa apat ay naninirahan gaya ng mga tao naninirahan me 6,000 taon nakakaraan , na ang enerhiya na ibinigay ng kalikasan sa bamat panahon .
(src)="107"> É o modo de vida de 1.5 biliões de pessoas ,
(src)="108"> Mais do que a soma da população de todos as nações ricas .
(trg)="103"> Ito ang bagong pamumuhay ng 1.5 bilyong mga tao , mahigit sa pinagsama samang tao ng lahat ng mayayamang bansa .
(src)="109"> Mas a esperança de vida é curta e o trabalho pesado cobra o seu preço .
(trg)="104"> Ngunit ang mga buhay ay umiikli dahil sa mahirap na hanapbuhay .
(src)="110"> As inconstâncias da Natureza pesam na vida diária .
(trg)="105"> Ang walang katiyakan na kalikasan ang nagpapahirap sa araw-araw na buhay .
(trg)="106"> Ang edukasyon ay pambihirang tsansa .
(src)="111"> A educação é um privilégio raro .
(src)="112"> As crianças são o único trunfo de uma família , uma vez que todos os pares de mãos extra constituem um contributo necessário à sua subsistência .
(trg)="107"> Mga anak kanilang tanging inaasahan hanggat may dalawang kamay na tutulong na kailangan para sa ikabubuhay .
(src)="113"> A genialidade da humanidade foi ter sempre mantido a noção da sua fraqueza .
(trg)="108"> Isang sangkatauhang paham na magkaroon palagi ng kakayahang malaman ang kanyang kahinaan .